Sakprosa

Ivan Krastev og Stephen Holmes:

The Light that Failed: A Reckoning

Penguin, London 2019

Ivan Krastev er statsvitar og noko så sjeldan som ein bulgarsk intellektuell som har slått seg stort opp på den internasjonale scena. Saman med den amerikanske og ukjende jussprofessoren Stephen Holmes har han skrive ei av dei mest kritikarroste sakprosabøkene som kom ut i 2019.

Av og til er det greitt å venta litt før ein les bøker. The Light that Failed er ei av desse. Ho er glitrande om Sentral-Europa, god om Russland og banal om USA og Kina, som er dei tre områda som vert dekte i boka. At USA på ny må utvikla eit nasjonal prosjekt og innsjå at dei er ein nasjon av immigrantar, som dei to tek til orde for, er så lite originalt, men likevel utenkjeleg, at den bolken med fordel kunne ha vore utelaten, i det minste i etterpåklokskapens klare lys. Nei, det er når dei skriv om taparane i aust, at dei to verkeleg skin.

Den mest sentrale setninga i boka er denne: «Liberalismen vart forelska i seg sjølv og tapte målet av sikte», og målet er å overleva. 1989 er eit år som vert ståande i soga på like line med 1789 og 1917. At muren fall og heile Aust- og Sentral-Europa vart opna mot Vest-Europa, var noko dei færraste av oss som opplevde det året, trudde skulle koma, i det minste ikkje så raskt og på ingen måte så blodlaust. Det var så uventa og fredfullt at Dagbladet dagen etter opninga av muren nytta heile framsida på barnepsykologen Magne Raundalen: «La barna banne», var hans utvitydige bodskap.

Kan henda var framsida eit vitnemål om ein ny normalitet. Faren frå aust var over. Vi skulle inn i ei framtid der vi ikkje lenger måtte leva med ein eksistensiell angst, vi kunne omfamna fridomen. Slik kjendest det for dei unge i Aust-Europa, og særleg for dei intellektuelle og den nye politiske klassa som hadde kjempa mot den sovjetiske undertrykkinga. Det gjekk ikkje slik. Både dei unge og dei intellektuelle fekk nok, dei drog, og særleg mange drog etter at EU i 2004 innlemma Aust- og Sentral-Europa i dei fire fridomane. Dei som vart sitjande att, måtte på si side høyra på det dei oppfatta som stadige moraliseringar frå Brussel om at dei var dårlege menneske og enda dårlegare demokratar i val av leiarar. Slikt fører til reaksjon.

Røm landet

Som dei to skriv: «Etter 1789, og igjen etter 1917, var det taparane av revolusjonen som forlét heimlandet. Etter 1989 var det vinnarane og ikkje taparane av fløyelsrevolusjonen som drog frå leirbålet. Dei som var mest ivrige etter å få endra heimlanda, var også dei som var mest ivrige etter å kasta seg ut i livet som frie borgarar, og vart difor dei fyrste som drog for å studera, arbeida og leva i Vesten.» Dei kom ikkje attende.

Dei to forfattarane skildrar dei som vart att, med stor sympati. Men dei nøler heller ikkje med å kalla dei taparar. For same korleis ein snur og vender på det, er det slik at om du som mellomaldrande eller eldre oppdagar at dei unge ikkje vil ha noko å gjera med det samfunnet du sjølv har vore med å byggja opp, ja, så kjenner du deg som ein tapar. «Det gjer deg òg mottakeleg for antiliberale demagogar som fordømer kopistar av Vesten som forrædarar.»

Tala er knapt til tru. Frå 1989 til 2017 drog 27 prosent av folket frå Latvia, 22,5 frå Litauen og 21 frå Bulgaria. Kort tid etter at muren var borte, hadde 14 prosent av folkesetnaden i DDR drege til det vi før kalla Vest-Tyskland, og då Romania i 2007 vart sleppt inn i EU, flytta 3,4 millionar unge til Vest-Europa. Når vi kombinerer emigrasjonen med ein fertilitet på under 1,5 per kvinne, er ikkje dette anna enn døme på døyande nasjonar. Og di større fare det er for at ein ikkje får etterkomarar og nye medlemer av nasjonen, di mindre venleg innstilt vert ein overfor andre kulturar og andre religionar, særleg når vi veit at mange av dei austeuropeiske statane har bygd ein ny identitet basert på den historiske kampen mot det osmanske riket.

Nei, seier dei to, det er ikkje slik at dei polske, ungarske eller bulgarske leiarane går rundt og snakkar om at nasjonen døyr, for om dei det gjer, vil det vera det same som å seia at alle bør reisa. Så dum er ikkje Viktor Orbán. Men det er ingen tvil om at dødsangsten er der, og når omverda talar om kor fint det er med opne grenser og fri fylt, talar Brussel for dauve øyre. Det er ikkje uventa. Kvifor skal menneske på den austeuropeiske landsbygda omfamna eit regime som ikkje har ført til anna enn tomme landskap?

Men trass i all sympatien Krastev og Holmes har for desse som vert verande att, har dei ikkje noko tilbod å koma med, det er ikkje noka løysing i sikte. Austeuropearane har i stor grad hamna der Putin er, skriv dei to. Han har ikkje noko å tilby anna enn underminering av Vesten og vestlege verdiar. For om Russland går ned, skal Vesten som knekte det sovjetiske imperiet, gå ned med skuta.

Døyande kontinent

Det gode med boka er at ho skildrar det mange over heile Europa går og kjenner på: at nasjonar verkeleg kan døy. Det finst ikkje ein stat i Europa som har positive fødselsratar. Aust-Europa er ein spegel som syner oss framtida. Som filosofen Oswald Spengler sa det: «Når kvinnene i ein sivilisasjon byrjar å spørja seg om dei vil ha born, er den sivilisasjonen dei er ein del av, over.»

Demografi er lagnad. Det var frigjerande å lesa ei bok som seier det rett ut. Trøysta får vera at gamle menneske korkje tyr til vald eller krig.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.