Episodar

Ferdinand von Schirach:

Kaffe og sigaretter

Omsett av Sverre Dahl
Gyldendal

Samantreffet er nok tilfeldig, men tittelen på den seinaste boka til Ferdinand von Schirach minner sterkt om Coffee and Cigarettes, filmen til Jim Jarmusch frå 2003 der kaffien og røyken gjev rom for samtalane. Episodisk som denne filmen er òg Kaffe og sigaretter, 48 kortprosastykke utan openberr samanheng og i fleire sjangrar: barndomsminne, nyhende, møte med ulike menneske, dialogar, refleksjonar, lagnader, kuriosa, illgjerningar, referat frå straffesaker, frå filmar.

Blant dei lengste stykka er det fyrste, om forteljarens liv på jesuittinternatet St. Blasien i Schwarzwald frå han er ti år gamal, nesten utan kontakt med foreldra. Etter at faren døyr då guten er 15 år, kjem ei tid med angst og depresjon, som leier til eit mislukka sjølvmordsforsøk. Etter det er døden ein fylgjesvein, i forteljarens liv og i denne vesle, men sterke boka.

Mosaikk

Kva bind historiene elles saman? Det er korkje handling, personar eller tema, men forteljaren Ferdinand von Schirach: Han ser, høyrer, noterer, portretterer likt og ulikt. Mellomromma mellom stykka, ordlause fuger, gjev boka karakter av «mosaikk», som diktarkollegaen Christoph Hein kalla det i ei av bøkene sine (Horns Ende, 1985), der ulike verdsbilete og perspektiv får stå side om side utan kommentar, og der lesaren sjølv fyller ut det som manglar. Ein slik mosaikk er boka til von Schirach òg, og det gjer at boka fell mellom nokre stolar; ho er ikkje roman, ikkje novellesamling, ikkje prosadikt, ikkje essay. Tagnaden mellom stykka – og internt i dei – skapar dessutan ein melankoli.

Men boka kviler på ei anna søyle òg: synet på livet, menneskeverdet og diktinga. Von Schirach ønskjer å leggja seg tett opp til førebiletet Michael Haneke og hans kompromisslause filmar. Dei er som haikudikt for forteljaren, dei seier berre det dei vil, ikkje noko meir: «Det finnes ingen metaforer, slik det i livet heller ikke finnes noen metaforer.»

Det er ein interessant påstand. Er der ingen metaforar i livet? Språket er jo fullt av dei, er ikkje språket ein del av livet? Her er det litt av kvart å tenkja over, å fylla ut. Særleg sidan forteljaren i barndommen var synestetikar, han «såg» menneske og lukter som fargar. Og siste setninga – «Lykke er en farge og alltid bare et øyeblikk» – gjer lesaren endå meir usikker. Kan henda er film og prosa ulike når det kjem til metaforen? Sikkert er det i alle fall at von Schirach er ein forfattar som gjev korthogde, presise glimt, han fer ikkje fram med brei pensel. «Tingene er for kompliserte», som han seier, for å avvisa førestillinga om den lukkelege barndomen.

Ingen kynikar

Von Schirach er prega av arbeidet som forsvarsadvokat og dei mange gongene han har måtta sjå livet frå den andre sida av lova. Bøkene hans, som har eit stort publikum over heile verda, har gjerne handling frå straffesaker. Han trur ikkje lenger på store ord som «sanninga», «det gode», «vondskap», «skuld», «soning» eller «tilgjeving». Mennesket passar ikkje inn som anten godt eller vondt, det kan vera snart det eine, snart det andre, vi er eit ustadig vesen som dessutan snart skal døy, og ein resignasjon skin gjennom sigarettrøyken.

Men han er ikkje kynikar, han trur på moralfilosofen Epiktet og hans Lita handbok i livskunst, som han fekk av onkelen som 16-åring, og der han fann ei rettesnor han skjøna djupna i fyrst som vaksen: Endra på det du kan, godta det du må, og lær deg å skilja mellom desse sidene av livet. Men det viser seg at den stoiske roa ikkje er så enkel likevel, som i scena ved grava, der fireåringen legg kosesjiraffen i kista til faren, så han ikkje skal vera så einsam der nede. Då strekk ikkje Epiktet til, då kjem eit engasjement naturleg opp i forteljaren. Og stilt stig trua på menneskeverdet og dei som forsvarar det, fram.

Menneskeverdet har han òg i andre samanhengar gjort til si sak, ikkje utan at familiehistoria har spela ei rolle: Baldur von Schirach, ansvarleg for deportasjonen av jødane i Wien og deretter Reichsjugendführer, var bestefaren: «Kanskje er jeg også blitt den jeg er av sinne og skam over setningene og gjerningene hans.»

Ferdinand von Schirach skriv enkelt og ukunstla, noko dei tyske lesarane og kritikarane har sett pris på. Samstundes er det ingen rå prosa vi får, han er stilisert, vakker og alvorleg, og det har Sverre Dahl vist oss med den norske versjonen òg.

Christian Janss

Christian Janss er fyrste­amanuensis i tysk litteratur ved Universitetet i Oslo.