Roman

Jamaica Kincaid:

Mors egen historie

Omsett frå engelsk av Kari og Kjell Risvik
Cappelen Damm

Mors egen historie vart først ugjeven på norsk i 1997. I fjor kom romanen Lucy av same forfattar, også den skriven for ei stund sidan. Kincaid er etterkomar av slavar frå Afrika og det urfolket som budde i Karibia då dei kvite kom. Eit like innbite som velformulert raseri mot kolonialismen gjennomsyrar båe romanane. Den skarpe skrivaren frå Antigua har eit årvakent blikk for alle slags maktforhold, også innanfor familien. Ho er stadig nemnd som ein aktuell kandidat til Nobelprisen i litteratur.

«Denne beretningen er en beretning om den som aldri fikk bli, og en beretning om den som jeg ikke lot meg selv få bli.» Setninga på den siste sida summerer opp romanen. Soga om mora er ei soge om fråvær, om det som skulle ha vore, men ikkje er. Eg må innrømme at eg tok eit djupt andedrag av lette då eg var komen hit i lesinga. Ikkje fordi boka manglar språkleg spenst og vidd, eller ikkje er relevant – tvert imot. Men romanen er så mørk, så sint. Så kompromisslaus. Så utan håp.

Råkald vind i ryggen

Vi får ikkje vite stort om mora til forteljaren i romanen, Xuela. Namnet og utsjånaden er det einaste ho arvar av ho som døydde idet dottera vart fødd. Dottera har difor alltid hatt «en råkald, svart vind i ryggen». Heile folket til mora, det karibiske urfolket, vart dessutan utradert. Historia om mora finst ikkje. Sjølv blir Xuela aldri mor. Det nektar ho seg sjølv, det nektar ho mennene ho lever med, det nektar ho livet. Likevel er dette ikkje noka typisk offerhistorie.

Xuela er råsterk, sint og sjølvstendig. Lite slepp unna blikket hennar på dei nådelause maktstrukturane i samfunnet ho lever i. Ho ser korleis far hennar kjem seg opp og fram ved å utnytte og trakke på andre. Han svik sitt eige folk, og slik blir han rik.

Dottera får skulegang og får bu hos ein velståande familie. Lite av dette blir til lykke for henne. Då ho blir utnytta seksuelt, veks kjensla av avsky for menneska og for sjølve livet. Gradvis blir Xuela sjølv ein kynikar, slik slepp ho å kjenne på smerte. Sjeldan søkjer ho mot gleda. Berre i seksuelle møte hender det ho unner seg sjølv gode kjensler. Men også her vinn kynismen når ho skjønar at ho kan nyttiggjere seg av at menn attrår henne.

Urett som går i arv

Jamaica Kincaid er naturleg nok opptatt av språk. Noko av det mest augeopnande i romanen er korleis kolonialismen prentar seg heilt inn i ordvala hos folk. I Karibia kan mange fleire tungemål. Ut frå samanheng og situasjon og etter kva dei vil oppnå, gjer dei sine val: Engelsk eller fransk? Eller lokale kreolske dialektar? Språkvala blir brukte til å knyte og styrke band til andre – og like mykje til å skape kulde og avmakt.

Mors egen historie er fylt til randa av harme. Slavane frå Afrika vart kidnappa, førte over havet som handelsvarer og handsama deretter. Sjukdomane og leveviset dei kvite kom med til Karibia, tok livet av urfolket der. Boka er ikkje bygd opp som ein vanleg roman. Handlinga blir broten av i meir sakprosaprega leksjonar om fylgjene av kolonialismen, i det same korthogde språket som pregar heile boka.

Innsiktene gjer vondt i magen. Uretten som vart gjord, held fram i nye generasjonar. Det tar aldri slutt. Mange av dei som blir utnytta, endar med sjølve å bruke andre for eiga vinning. Dei som blir trakka på, trakkar endå hardare på andre menneske.

«Eg får ikkje puste», sa George Floyd før dei klemte livet ut av han.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er forfattar, lektor og fast meldar i Dag og Tid.