Sakprosa

Arnfinn Åslund, Peter Fjågesund m.fl. (red.):

Tvisyn, innsyn, utsyn

Scandinavian Academic Press

I fjor opna Vinjesenteret. Og i fjor kom det også ut ein murstein av ei bok om Aasmund Olavsson Vinje. Boka med tittelen Tvisyn, innsyn, utsyn. Nærblikk på A.O. Vinje inneheld 24 artiklar av 25 forfattarar.

Det skal format til for å kunne gi namn til eit senter, like mykje som det skal format til for å bere ei bok på 641 sider. A.O. Vinje har dette formatet. Slik sett er denne mursteinen av ei bok henta ut frå den kulturelle grunnmuren som Vinjesenteret er bygt på.

Vinjes tvisyn er framheva alt i tittelen, og det med rette. Vinje kom inn som eit flogvit frå periferien og representerte ein motkultur. Samstundes kunne han vere regjeringsvennleg og stod i mangt nærare danomanen Welhaven enn den patriotiske Wergeland.

Kritikk

«Der fann eg dei beste», lyder Vinjes helsing til hovudstaden i Ferdaminne. Og «der lærde eg mest». Samstundes var han ein tydeleg kritikar av danninga ovanfrå. Dei organiserte skulane «klemmer de Unge ind i sin Jernsko; de ere Maskiner, som have dræbt flere Talenter, end de engelske Fabriker have gjort Krøblinger», siterer Hallvard Kjelen i kapitlet «Geitas didaktikk». Det er eit memento til mange av oss som utdannar lærarar, og som stundom finn impulsane frå OECD og Utdanningsdirektoratet noko hardhendte.

Men det er ikkje heilt enkelt å finne fast grunn for kritikk av rådande kunnskap. «Det er en motsetning mellom Vinjes kritikk av boklærdommen og hans egen lærdom», skriv Thomas Seiler i eitt av høgdepunkta i boka. Vinje var noko slikt som ein lærd populist, med stor tiltru til krafta i enkeltmennesket.

Lærdom måtte likevel til, for å utløyse ressursane til det beste for enkeltmennesket, men også for folk og nasjon. Lærdommen måtte berre ikkje stenge enkeltmennesket inne i for tronge rammer. Då kunne ein fort ende opp som ein annan «Dandsemand, som kaster og spænder, naar man rykker i Traadene».

Nei, eg trur ikkje Vinje ville likt våre dagars formuleringar om læringsutbyte og eksplisitte vurderingskriterium i skulen.

Det er djup konsekvens mellom eit slikt danningssyn og Vinjes arbeid for landsmål og målreising. For Vinje var det ei viktig kopling mellom identitet, språk og lærdom. Her har det skjedd store endringar frå nasjonsbyggingstida på 1800-talet til globaliseringa i vår eiga tid.

Men også her har vi noko å lære. For vi kan ikkje avskrive Vinjes posisjon som «ideologi» om vi då ikkje samstundes erkjenner dei ideologiske sidene ved den angloamerikanske globaliseringa i dag.

Etter førre års friske debatt om internasjonaliseringa av høgare utdanning er det fint å sjå korleis Thomas Seiler, med bakgrunn frå Sveits, kastar nytt lys over Vinje. Boka illustrerer at forvaltning av kulturarven alltid vil vere eit nasjonalt ansvar. Ei bok på 641 sider om Vinje ville sjølvsagt aldri ha komme ut utanfor Noreg.

Bidraget frå Seiler illustrerer då korleis blikket utanfrå utfyller det nasjonale blikket. Men her finst ein viktig føresetnad: Forskaren utanfrå må, som Seiler, meistre det gjeldande nasjonale kulturspråket fullt ut. Også her finst det djupe konsekvensar.

Den første ruvande Vinje-forskaren, Sigmund Skard, var professor i Amerikastudiar ved Universitetet i Oslo. Samstundes sette han si ære i å vere «ein norsk amerikanist». Globalisering kan i verste fall bli einsretting. Seiler – og Skard – viser korleis ein kan motarbeide einsrettinga gjennom innsikt i den andres språk og kultur.

Jødekritiske utsegner

I seks ulike bolkar utvidar bidragsytarane perspektivet omkring Vinje. Eg kan berre nemne nokre av dei: Inga Undheim skriv godt om Vinje og Holberg. Klaus Johan Myrvoll syner at Vinje hadde grunn til å harselere med storbøndene i Gudbrandsdalen. Og Ståle Dingstad viser at det heller ikkje hos Vinje er alt som glimar.

Det er heilt på sin plass å drøfte Vinjes syn på jødane. Dingstad refererer til jødekritiske utsegner over eit langt tidsspenn, frå 1845 til 1869. Dette er ein vond og vanskeleg tematikk. Her finst ikkje rom for apologiar, men drøftinga bør heller ikkje løpe over i moralisering. I så måte har både Dingstad og vi andre mykje å lære av fortidsomarbeidinga i Tyskland. Når dei mørke flekkane i norsk teksthistorie først kjem fram med dei digitale søkemotorane, er nok det eit teikn på berøringsangst hos tidlegare forskarar.

Eg må berre orsake at eg ikkje har plass til å kreditere dei andre bidragsytarane. Men ein stor takk skal dei ha. Vinje står støtt med slike mursteinar under seg. Og det er rett å vise fram flekkane i muren.

Heming H. Gujord

Heming H. Gujord er professor i nordisk fagdidaktikk/litteratur ved Universitetet i Bergen.