Sakprosa

Gudmund Hernes:

Maktutreder og maktutøver. Observasjoner i norsk offentlighet 1960–2021

Dreyer 2021

«Vi har vel alle erfart hvor skjøre ego’ene vi møter i den akademiske verden kan være – hvor mange som føler seg grunnleggende truet, og fort blir flakkende i blikket hvis en hugger til med et argument.»

Kva er det med denne mannen? Anten hærdar ikkje folk Hernes, eller så dyrkar dei han. Eller aller vanlegast er det nok å ha djup vørdnad for lærdommen, intellektet og talegåvene til denne sjeldne personlegdomen i norsk offentleg liv.

Dei som nyttar «hernesianisme» som skjellsord, er nok helst å finne i akademia og har motviljug godteke den rådande tilstanden. Systemet vi har enda med, har ført til nye former for stivsinn og tilbakeskoding, og er då heilt i pakt med ein vits Hernes brukte kome med i si tid som forskingsminister: «Hva er likheten mellom en kirkegård og et universitet? Det er at ingen av de tilstedeværende ønsker å flytte på seg.»

Råkande merknader

Det Hernes aldri gjorde, var å overstyre politisk innhaldet i forsking og undervisning, noko som no ser ut til å verte ei jamleg aukande freisting. At han oppnådde litt ymsande popularitet, har nok å gjere med måten han formulerer seg på i det innleiande sitatet ovanfor, henta frå siste boka hans, som kom ut like før jul. Boka syner nemleg godt ei side ved Hernes som mange vert urolege over og samstundes ovundrar: evna til kjølig analyse para med kvasse, råkande karakteristikkar som gjennomborar emnet han skriv om.

Slike merknader råkar også tilhøyrarar og lesarar i hjartekula. Ein heil del av tekstane i denne boka er talar eller føredrag haldne for å feire sosiologien, statsvitskapen, forskinga og elles også ulike tenkjarar. Nokre liknar på minneord, andre er artiklar med gjennomgangar av forskingspolitikk, av makttilhøve, av vilkår for og reaksjonar på den fyrste maktutgreiinga, der Gudmund Hernes spela ei sentral rolle.

Glimt av gull

Mykje av dette glimtar av intellektuelt og akademisk gull; det er kombinasjonar av systematiske diskusjonar, friare resonnement omkring verdien av det som er gjort, og somtid også drøftingar eller framlegg til korleis ein skal oppfatte aktiviteten til den samfunnsvitskaplege forskaren. I desse tekstane lyfter Hernes seg frå å vere ein nærsynt forskar til å te seg som ein samfunnsobservatør. Samanfatninga og perspektiveringa i det fine etterordet til Bernt Hagtvet gjer dette ganske tydeleg og er verdfullt i seg sjølv som tilskot til norsk intellektuell historie.

Tvisynet kjem fram på mange måtar. Mykje forsking, kulturteori, maktteori og framlegg til politisk aksjon byggjer nemleg på føreåtfatta oppfatningar. Eller, som Voltaire sa det: «Ein fordom er ein dom ein har felt før ein har gjort seg opp ei grunngjeven meining om sakstilhøvet det er tale om.» Hernes går ikkje ofte til opne åtak på skuleretningar eller mykje utbreidde teoriar. Han er ikkje dekonstruktør, men stiller spørsmål ved utgangspunktet for måten det er tenkt på, og justerer rett som det er siktet for målet.

Målstyringskritikk

Og då kjem vi til målstyringa, som Hernes ofte er skulda for å ha innført. Tilhøvet er snarare det motsette; Hernes kritiserte målstyringa for at ho alltid ville føre til frustrerte planar og større utgifter. Uoppfylte mål førte til krav om meir pengar for å oppfylle måla, og slik voks jamvel også dårleg grunngjevne prosjekt til rekrutteringsgrunnlag for nye generasjonar forskarar med fastlagde premissar.

Alle diskusjonane kring utdanning, frå grunnskule til universitet, i alle høve dei som er med i denne boka, er doble på den måten at dei føreset at samfunnet treng visse typar haldningar og eigenskapar hjå dei som vert utdanna, men også at det må finnast resultat som samfunnet kan nytte.

For denne lesaren ter det seg som eit sakn at det ikkje vert lagt fram ei eigenvurdering av desse tilskota til norsk politisk historie som Hernes sjølv produserte, jamfør tittelen på boka. Rett nok er det mot slutten med nokre kommentarartiklar frå Morgenbladet som peikar i ei meir kritisk vurderande retning overfor den uheile koplinga mellom sjølvstendig deltaking og resultatorientering som mange tidlegare artiklar står for.

Ulikskap

Når vi så kjem til «Sosialdemokratiet 2020: Et regime foran undergangen», får vi til gjengjeld ein skarpsindig gjennomgang av 40 år i Arbeidarpartiet, 1980–2020. Her ser vi dei store dilemmaa sette opp: Arbeidarklassen som forsvann, arbeidarklassen som vart forlaten, og framvoksteren av ei politisk klasse. Her er klårt slått fast at offentleg sektor produserer ulikskapar!

Det var slikt eg ville ha venta at Hernes skulle ha forfylgt tidlegare, ut frå den tidlege forskinga hans om just ulikskap. Analysen av utviklinga i politikkens (såkalla) venstreside der ein endar med det nest beste, altså kompromiss, er jo ikkje lenger der Hernes i denne 2020-artikkelen seier at sosialdemokratiet bør vere: ei rørsle for å sikre at dei som vert råka «av de ordninger vi andre ønsker, skal skånes for å måtte tåle skaden alene». Vi er langt derifrå, og etter mitt syn går vi i rakt motsett retning.

Men det er vel så at forskarar bør halde seg frå å profetere. Det heile minner om soga i Platons sjuande brev. Det gjekk ikkje slik Hernes såg for seg, at utdanningsreformene hans skulle gjere landet meir kompetent, meir skikka for nye utfordringar, meir akutt klart til å møte samfunnsendringane og samfunnsoppdraga. Sjølv om Hernes har ein dialogisk stil, ser ein ikkje mange spor etter dei innvendingane som kom i reformperioden, og som sidan har vorte framførte kan hende altfor mange gonger.

Overraskar ikkje

Heile denne amerikanskinspirerte tanken om at alle skal ha tilgang til det same, vart i utdanningssystemet omdanna til ei minimalistisk oppskrift: Dette kan vi klare oss med. Og det vart innprenta gjennom så mykje ideologisering og så mange kurs og diskusjonar at vi framleis ber det med oss som den eigentlege arven etter reformene på 90-talet. Det er kort og godt blitt eit dogme, i lærebøker som i undervisning, like sterkt som tanken om at verda må kunne delast opp i interessesfærar mellom stormaktene.

Filosofen Ludwig Wittgenstein sa at for å kunne analysere rett, må ein ha rett skildring av saka. Og her manglar det ikkje på skildringar. Men dei har svært ofte moralske eller definitoriske føresetnader som vert føresette i utgangspunktet. Om det så er avvisinga av kultursosiologen Pierre Bourdieu over to og ei halv side, som eg nok tykkjer er av dei minst interessante tekstane. Har ein lese døme på den fornyande innsatsen til Bourdieu, ser ein jo at det har ikkje Hernes gjort. Han må ha gjort som han tilrådde i 90-talet, og tenkt at det er betre med ein Disney-versjon av ein klassikar enn ingen versjon av den klassikaren.

Maktutgreiaren vurderer ikkje fylgjene av eiga maktutøving. Så tekstsamlinga overraskar ikkje, er ikkje eit fyrverkeri, men her er nok av aha-opplevingar.

Eit par av dei beste kjem heilt til sist, der Hernes rår sosialdemokratar frå å drøfte politikk ut frå tillit til marknaden og borgarlege premiss «med neoliberale halve og fjerdedels sannheter». Hadde han levd opp til ynsket, kunne boka vorte uomgjengeleg for alle som vil sosialdemokratiet vel. No har han helst dokumentert korleis han sjølv gav tilskot til at dette ynsket ikkje kjem til å verte oppfylt.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.