Sakprosa

Erik Rudeng:

Morgenbladet. En historie for seg

Pax Forlag

Morgenbladet har overlevd sidan 1819, ofte med naud og neppe. Likevel har A.O. Vinje fått rett i profetien sin frå 1858, då han skreiv: «det digre, trillande, ronde og blomstrande Morgenblad, som vist liver lenger enn nokon av os».

Rudeng klarar kunststykket å skrive ei jamt over fengslande tekstkulturhistorie. Han syner korleis Morgenbladet er med på endringane i samfunnet, sett innanfrå prosessane i avisa. Dette er ikkje endå ei av desse organisasjonshistoriene om indre liv og ytre konfliktar. Vi lærer faktisk nytt om kulturendringane og debattklimaet dei siste 200 åra.

Morgenbladet påverka frå fyrste stund norsk kulturdebatt og politikk, og har alltid gjort det, om enn med noko vekslande målsetjingar. Avisa har anten vore pådrivar for modernisering eller vaktar av konservative tradisjonar. Somme tider har ho plassert seg midt imellom og vurdert for og imot, såleis då avisa fremja nye tankar om filosofi og vitskap på 1960-talet.

Det nasjonale

Gründerpresten Niels Wulfsberg (redaktør til 1821) førte vidare det forsvaret av den norske Grunnlova som han hadde stått for i avisa Tiden 1813–14, og etterfylgjaren Rasmus Hviid (1821­–31) stod imot dei mange freistnadene frå kong Karl Johan på å avgrense rekkjevidda av lova og det norske styret, såleis ytringsfridomen. Det vart tidleg sett ein standard der det nasjonale vart sterkt framheva, Wergeland vart dyrka, 17. mai som ein dag å feire vart framheva alt i 1829, og Bjørnson hadde lenge frirom og vart hylla for «Ja, vi elsker».

Sterke kvinner spela ei viktig rolle dei fyrste tiåra i soga om Morgenbladet. Såleis Else Marie Hviid, som alt før ho vart enkje etter redaktør Rasmus Hviid, hadde mykje å seie for økonomien og drifta til avisa. Ho heldt fram med det i om lag 40 år, til ho døydde, sameleis dotter hennar, Catherina Maria de Besche, aktiv også ho i mange år. Så skulle det gå eit hundreår før kvinnene igjen rykte inn i ansvarlege posisjonar.

Kring februarrevolusjonen i Frankrike i 1848 gjorde avisa seg reint rebelsk i republikansk begeistring over endringane i Europa, med fleire entusiastiske skribentar. Det førte til veldige protestar frå embetsstanden og universitetsfolk, så det skulle ta si tid før Morgenbladet kunne samle ulike grupper kring sams diskusjonar. Men i desse åra gav avisa plass til rapportar frå arbeidslivet, såleis konfliktar om arbeidstilhøva i gruver, som gjorde sitt til å skape eit brot med førestillinga om at embetsstaten var heilag og urørleg og ikkje kunne kritiserast. Avisa vart eit viktig opposisjons- og reformblad under leiing av redaktøren Adolf Bredo Stabell.

Estetisk vending

Frå slutten av 1850-åra kom ei estetisk vending, der J.S. Welhavens meir europeisk orienterte poetikk vart hylla, Andreas Munchs drama fekk plass, og M.J. Monrads filosofi fekk ei førande stilling. Det var i pakt med at Morgenbladet ville etablere seg som avisa for establishmentet, og i nokre periodar seinare i soga skulle ein sjå den same vekslinga mellom nasjonalt prega opprør og ei vaktarrolle for samfunnsstøttene og rett smak.

Det hindra likevel ikkje Morgenbladet i å halde fram med å ivre for næringslivets tarv og modernisering, der urbanisering og betre kommunikasjon var viktige tema alt frå starten. Avisa var oppteken av språkspørsmål, litteratur, scenekunst og arkitektur, ein tradisjon som nok var med på å leggje grunnen for norske kulturpolitiske tiltak etter kvart. Samstundes gav avisa vesentlege tilskot til polarisering av diskusjonane – alle som trur at personleg utskjelling og spreiing av rykte om motstandarar eller konkurrentar er eit nymotens fenomen, må tru om igjen etter lesinga av denne framstillinga.

I alle høve kom Morgenbladet utetter 1880-talet til å bli eit innettervendt bolverk for konservatismen på alle område. Avisa gjer seg til vens med dei høgkyrkjelege, er mot kvinnefrigjering, meiner det er for mykje demokrati, dei er skeptiske til arbeidarforeiningar – og dei vonar at kong Oskar skal stagge stormlaupet mot regjeringa i spørsmålet om statsrådane skal møte i Stortinget. Motstanden mot parlamentarismen vart likevel for mykje for mange lesarar. No vart Morgenbladet Høgres partiorgan, på fleire vis.

Konservative krefter

Rudeng viser korleis partidanning der konservative krefter kan fremje sine interesser, aukar demokratiseringa ved å bringe desse fram i offentleg debatt. Såleis vart då også Morgenbladet ei kraft i unionsoppløysinga, som organ for «Det nationale Høire». 1905 vert då som ein «konservativ fullbyrdelse», med Rudengs ord.

Elles går dei til felts mot «en skitten strøm som flyter utover landet», altså erotisk og pornografisk litteratur. Men Fredrik Ramm, som går i bresjen for slike aksjonar, er like fullt oppteken av arbeidsfolks vilkår, er merksam på den nye og geografisk prega klassekampen og reiser ikring som ein annan Eilert Sundt og undersøkjer sosiale levekår.

Saman med Aftenposten, den hardaste konkurrenten, forma Morgenbladet ein front mot Nasjonal Samling og hindra framgang for NS. Såleis var det ikkje unaturleg at Morgenbladets mann Carl Joachim Hambro inntok dei standpunkt han gjorde i 1940, og at avisa markerte motstand mot okkupasjonen i verksemda si, til dei måtte leggje ned i 1943. Då vart redaksjonsmedlemene eit reint motstandsreir.

Etterkrigstida fram til sekstitalet var prega av motstridande tendensar innanfor ein «verdikonservativ biotop». Avisa sleppte til antroposofar og andre særmerkte skribentar – og gjekk i spissen for Foreldreaksjonen mot samnorsk. 1960-talet kunne gjort Morgenbladet til den store intellektuelle samlingsstaden, CC, major Christian Christiansen (1963–1982), skrudde nok etter kvart av den meir opne tonen.

Eit storverk

Som Rocambole var avisa heller ikkje no død, men reiste seg til stor kulturdebatt, især markert ved Kaj Skagens Bazarovs barn frå 1983 og den debatten som kom til å rase om både kommunismens fallitt og sosialdemokratiets forflating. Slike diskusjonar fall saman med interessa for nyliberalismen, med nykonservative straumdrag og med tendensar til friare diskusjonar på tvers av gamle skilje, i alle høve på kulturfeltet.

Det var ikkje vellukka at Libertas vart eigar i 1983. Til gjengjeld fanst framleis viljen til å drive fram kulturdebatt, så IT-gründer Truls Lie fann mon i å kjøpe avisa i 1993 og gjorde henne til vekeavis. Så gjekk ho over til eit eigarkonsortium av Dagsavisen, Forlagskonsult og Fritt Ord i 2003. Og har sidan hatt ei sentral rolle i offentleg debatt.

Ei innvending

Skulle eg ha ei innvending mot skrivemåten, er det at dei store samfunnsordskifta frå 1960-talet, ein delvis isolasjon på 70- og 80-talet og nyorienteringa dei siste 30 åra (der dei jamvel seiest å ha skotta litt til Dag og Tid), ikkje er analyserte på same måte – innanfrå og ut. Her skil dei indre prosessane lag frå det offentlege livet. På den andre sida – dette er jo stoff nærare i tid og som vi kan vere fortrulege med på anna vis, og det er då òg for tidleg å avgjere verknadene. Det fungerer elles fint med additiv biletlegging og -kommentarar, det utvidkar teksten og skaper parallellhistorier i margen.

Men eitt er sikkert: Erik Rudeng viser heile vegen på eminent vis korleis Morgenbladet har vore med på å forme norsk samfunnsliv og på langt nær er ferdig med den oppgåva. Det er eit storverk ikkje berre i vekt og sidetal, dette, men også i skapinga av nye perspektiv med nye oppdagingar og ettertankar.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.