Roman

Nora Ikstena:

Morsmelk

Omsett frå latvisk av Snorre Karkkonen Svensson
Aschehoug

Svart morgonmjølk me drikk ho um kvelden

me drikk ho middag og morgon me drikk ho um natti

me drikk og drikk

heiter det i Paul Celans berømte dikt «Todesfuge», «Dødsfuge» på norsk, i Olav H. Hauges omsetjing. Sjølv om konteksten Celan skriv ut frå, er endå mykje dystrare enn Latvia under sovjetstyrets åk, er det noko sams i motivet her. Den svarte øydeleggande væska som blir tvinga på ein, inn i ein, som å drikke døden sjølv.

Hos Ikstena er mjølka eit komplekst motiv som blir bygd ut til eit symbol for fleire tilhøve. Den latviske forfattaren var eit nytt namn for meg, men er omsett til norsk også tidlegare og blir rekna som ein av Latvias største nolevande forfattarar.

Bitter mjølk

Morsmelk er komponert med to stemmer, mor og dotter. Dei fortel sogene sine i annakvart kapittel gjennom boka. Kapitla er korte, meir som avsnitt, vekslingane kjappe og båe hovudpersonane utan namn. Til å byrje med går lesaren litt i surr. Men snart skil ein dei to stemmene og personane tydeleg frå kvarandre.

Ho som er mora i romanen, blir fødd samtidig som Riga blir frigjord frå Nazi-Tyskland, i oktober 1944. Frigjeringa skal vise seg å vere starten på eit nytt fangenskap. Utan høve til å trekkje pusten går latviarane direkte frå det eine undertrykkande regimet til det andre, når Sovjet legg si klamme hand over dei.

I 1969 går flower power-bølgja over den vestlege verda. I Latvia er det politikken i Moskva som styrer livet frå vogge til grav. Alle delar av livet blir haldne i eit jarngrep: skulegang, arbeidsliv og familieliv. For dei unge i Latvia er hippielivet ein fjern draum. Likevel, i eit glimt av von om noko anna og friare, møtest to unge menneske ei natt, og det resulterer i eit barn, ei dotter.

Den unge mora går frå den nyfødde dotter si. Ho kjem attende etter nokre dagar, men då er brysta tomme. Kvifor gjer ho dette mot dotter si? Dette blir ei av gåtene som dottera balar med langt inn i vaksenlivet.

Dottera veks opp i 1970- og 1980-åra, med ein skulekvardag der «det i løpet av en uke var seks timer i russisk språk og litteratur og hvor pensum i samfunnslære var kommunikeer fra kongressene til Kommunistpartiet, hvor de selvsomme frasene som ikke sa noe som helst, ble gjentatt i det uendelige».

Nådelaust

Mora som ikkje vil amme, er sjølv kvinne- og fødselslege. Ho studerte medisin og viste seg tidleg som eit lysande talent innan legekunsten. I eit rutineforhøyr som skulle avsløre om ho har dissidenttendensar, svara ho litt for ærleg om eiga tru. Dette vesle «feiltrinnet» var nok til å forvise den talentfulle legen frå forsking og karriere i hovudstaden.

I provinsen held ho ei stund fram med å vere den livgivande kvinnelegen som ho var etla til. Særleg gjer ho ein stor innsats for barnlause, med hennar hjelp blir kvinnene gravide. Så langt borte frå eit meir stimulerande fagleg miljø, veks likevel naget mot det nådelause systemet. Dottera veks opp med ei mor som aldri heilt kjem attende til seg sjølv eller til det sterke medisinske engasjementet sitt.

Morsmelk er ein rikt samansett roman, men lett å lese. Latvia, landet og lagnaden blir som ein eigen karakter. Kjærleiken til fedrelandet skin sterkt gjennom heile den vesle, gripande boka.

Omsetjinga til Snorre Karkkonen Svensson har eg lite å utsetje på. Han har valt eit bokmål med eit lett gamalmodig preg som kler soga godt.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er forfattar, lektor og fast bokmeldar for Dag og Tid.