Sakprosa

Vidar Eng:

Fra antimilitarist til forsvarsminister. Fredrik Monsen og 1930-tallet

Oplandske Bokforlag

Da arbeidarpartipolitikaren Christian Fredrik Monsen (1878-1954) fylte 70 år i april 1948, kommenterte ein journalist at Monsen mislikte sitt «kongelige» førenamn i den grad at han omtala seg som Fredrik, etter kvart berre med «det uhyre enkle Fr.» Monsen. Som ung lærar gjekk han med «det brukne geværs politikk»-symbol på jakkeslaget, og da Arbeidarpartiet vart splitta i 1923, valde han som stortingsrepresentant å følgje med inn i Norges Kommunistiske Parti (NKP). Etter partisamlinga i 1927 vende han attende til Arbeidarpartiet og blei ein framskoten tillitsmann der.

Avvæpning

I stortingsvalåret 1930 gav Arbeidarpartiet ut eit hefte forfatta av Monsen med tittelen Avvæbning eller militarisme?, der det vart teke til orde for å «avskaffe det kostbare leketøi som det norske militærvesen er». Med dette utgangspunktet skulle ein ikkje tru at Fredrik Monsen kunne bli ein særleg effektiv forsvarsminister, men ifølge historikar Vidar Eng var det nettopp det Monsen blei. Trass i dei politiske forholda arbeidde Monsen medvite for å styrkje den norske beredskapen så langt han evna, og mot slutten av 1930-talet hadde den tidlegare antimilitaristen skift forsvarspolitisk standpunkt på fundamentalt vis. Eng har sett seg føre å finne ut når, korleis og kvifor dette skiftet hos Monsen skjedde, og gjer grundig og godt greie for dette, om enn til tider noko oppramsande.

Eng peikar på den internasjonale utviklinga i samtida, ikkje minst i Hitlers Tyskland, men også det at Nazi-Tyskland og Italia synte evne og vilje til å hjelpe nasjonalistane med militærmakt i den spanske borgarkrigen. Eng meiner derfor at Monsen seinast i september 1936 definitivt hadde endra standpunkt. Slik sett speglar Monsens personlege utvikling også ei endring i synet på militærmakta i breie krinsar av Arbeidarpartiet på 1930-talet, der det norske forsvaret ikkje lenger primært blei sett på som eit maktmiddel borgarskapet kunne nytta seg av for å kua arbeidarklassa.

Likevel fell Monsens skifte av standpunkt saman med ein utfordrande periode i privatlivet ettersom han frå november 1935 var sjukemeld i ni månader. Dette blir kort nemnt av Eng, men blir ikkje diskutert inngåande, kanskje på grunn av spinkelt kjeldemateriale. Sjølv om Eng er tydeleg på at han har valt å nedprioritere forsvarspolitiske saker som ikkje er direkte knytte til hovudspørsmålet, klarer eg ikkje å fri meg frå tanken om at Eng har late enkelte gode høve til å få fram fleire trekk ved ein interessant personlegdom gå frå seg, ikkje minst i dette tilfellet, der forsvarsminister Monsen etter den lange sjukepermisjonen vender attende med til dels andre meiningar enn før.

Velvørd

Dette skiftet fekk naturleg nok konsekvensar for forsvarsminister Monsen. Som kjent kom ikkje alle i regjeringa Nygaardsvold like godt ut av så vel forspelet til som hendingane under felttoget i Noreg våren 1940, men Monsen, som fram til desember 1939 med ministerposten hadde kunna setje sitt preg på norsk forsvarspolitikk, blei derimot vald til stortingspresident med stort fleirtal i 1945. Eng meiner at dette særleg botna i at Monsen hadde tatt tydeleg standpunkt i riksrådsforhandlingane i 1940, og hadde vore sterkt imot å avsetje kongen og regjeringa for å koma til semje med tyskarane. Dessutan var han velvørd både av meiningsfellar og -motstandarar, kvikk i replikken som han var både munnleg og skriftleg.

Dette kjem godt fram i Engs bok, men ein kunne iblant ønskje at forfattaren hadde grave djupare for å finne ut meir om personen Monsen, fordi det kunne kasta meir lys over problemstillingane han reiser. I 1936 skal til dømes Monsen ha blitt gjord kjent med at Forsvaret heldt oppe ein beredskap overfor «indre» truslar mot samfunnet, noko som han offentleggjorde først i 1948. Kva tenkte den tidlegare antimilitaristen da han som nemnt fekk vite dette alt i 1936, og påverka det i det heile Monsens skifte av forsvarspolitisk standpunkt? Det får vi ikkje noko utfyllande svar på. Boka evnar likevel å lyfte fram fleire gode perspektiv på ein samansett og interessant personlegdom og samtida hans.

Torgeir E. Sæveraas

Torgeir E. Sæveraas er historikar
og forfattar.