Sakprosa

Merethe Roos og Johan Tønnesson (red.):

Sann opplysning?

Naturvitenskap i nordiske offentligheter gjennom fire århundrer

Cappelen Damm Akademisk 2017

Boka om naturvitskap i nordisk ålmente gjennom fire hundre år formidlar heilt nye innsikter, nye perspektiv og nye tilgangsmåtar til kva som er det historiske, norske tilhøvet mellom naturvitskapar, humaniora, allmenn danning og utdanning. Kvar einaste artikkel er overraskande og fortel noko vi ikkje visste frå før.

For så vidt fell boka inn i ei fornying av interessa for (fylgjene av) opplysningstida, og ei omvurdering av gamle tankemønster og for så vidt fordommar om opplysninga, ikkje minst etter at vi i den postmoderne motebylgja som fòr over alle land, støytte på ganske mange merkelege påstandar om grunnlaget for moderniteten.

Men det vesentlege tilskotet her er ikkje det at vi har fått mange nye einskildopplysningar om natur og kultur i norsk idéhistorie sidan 1600-talet og fram til vår tid. I staden får vi opning mot eit nytt paradigme eller tankeskjema for å oppfatte sambanda mellom studiet av natur og kultur, og formidlinga i skule og opplysningsarbeid av dette sambandet.

Tette skott

Den vidgjetne tesen til C.P. Snow om «to kulturar», altså skilsmissa mellom naturfag og kulturfag, er truleg enno meir gyldig i Noreg enn i mange andre land. Skotta mellom naturvitskap og humaniora er temmeleg tette. Der finst rett nok studiar av måten naturvitskaplege nyvinningar påverka norske forfattarar, men ser ein bort frå dei som arbeider med statistikk, er det elles fint lite kontakt til realfaga.

Tilstanden har gjort at vi ikkje har hatt nokon god tilgang til diskusjonar omkring til dømes rolla til utviklingslæra, sosialdarwinismen og Spencers påverknad på pedagogikken og kulturteorien, natursynet, oppfatningar om arv og miljø, undervisning i realfag, bruken av rekning, tabellar og grafar i norskfaget og kva det no elles måtte vere. Det gjer at humanistar ofte fell attende på ofte ikkje altfor informerte normative syn, eller vi held oss innafor dei litterære og kulturelle tradisjonane. Dei 19 artiklane i Sann opplysning?, som er på over 530 sider, representerer alle ny refleksjon over natursynet i dei første tidlege norske vitskapsmiljøa, i nordisk filosofi, i den romantiske tradisjonen som især prega Danmark og Noreg utetter 1800-talet, i lesebøker – eg er ikkje minst glad for to artiklar som mellom anna set eit nytt lys på P.A. Jensens lesebok frå 1863, ei bok som både på grunn av det folkloristiske og det naturvitskaplege materialet splitta den norske kyrkja og førte til frikyrkjedanning – i kommunikasjonen mellom forskarane, i helseopplysning og medisin, i museum og i folkeopplysning og popularisering, og endeleg forstår vi kva som gjekk føre seg i det berømte o-faget.

Godt stoff

Her er så mykje godt stoff at det er plent uråd å gjere boka rettferd i ei stutt melding. Men innleiinga gjev ei grei framstilling av samanhengen i boka, og den svenske vitskapshistorikaren og -teoretikaren Sverker Sörlin avsluttar med ei vurdering av dei analytiske framgangsmåtane, der han særleg framhevar verdien av å nytte tekstanalyse overfor vitskaplege tekstar og den historiske og kulturelle konteksten deira.

Redaktørar og forfattarar har gjort eit stort og viktig arbeid som det må vere von om kan vidareførast på mange område. Ikkje berre kan dei vere stolte av det som her alt er utført; alle som får boka i hus og les desse 19 artiklane, som er lettlesne og opnande for forståinga, vil garantert gle seg over alle nyoppdagingane og opplevingane.

Bjørn Kvalsvik
Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.