Sakprosa

Svetlana Aleksijevitsj:

Frihet. Mennesket, litteraturen og Russland

Omsett av Hege Susanne Bergan og Alf B. Glad
Kagge Forlag

Så grundig og skammeleg har Svenska Akademien rota det til for seg at det ikkje vert utdelt nokon nobelpris i litteratur i år. Så er det inga dårleg erstatning at tre talar av nobelprisvinnaren frå 2015, den kviterussiske forfattaren Svetlana Aleksijevitsj, no er komne i norsk utgåve med samletittelen Frihet. Aleksijevitsj dokumenterer i bøkene sine kor uendeleg stort det vesle mennesket kan vera, med ein ekstra dimensjon når det vert målt mot dei tarvelege ørsmå som på livstid kan velta seg i rikdom, særrettar, luksus med middag på Gyllene Freden kvar torsdag – pluss den medaljeglinsande nobelbanketten i Stadshuset i Stockholm. (Banketten får dei nok halda seg heime frå no i desember, og om dei er ute etter medkjensle, må dei vel koka henne saman på eiga hand.)

Inspirasjon

Dokumentasjonen har den spinkle, stillfarande 70 år gamle kvinna frå Minsk skaffa oss gjennom litteraturen som sikra henne prisen. Det ho har utretta, og måten ho har gjort det på, har ho med suveren klårleik underbygd i tre foredrag, utgjevne med ei knapp, klok og innsiktsfull innleiing av Erika Fatland: nobelforedraget i Stockholm i 2015, eit foredrag ho heldt i Litteraturhuset i Oslo i august i fjor, og ein takketale til dei tyske bokhandlarane for fredsprisen dei gav henne i 2013.

I nobelforedraget i Stockholm nemner ho ein forfattar ho kallar «læraren min»: Ales Adamovitsj (1927–1994). Saman med Daniil Granin (1919–2017) skreiv han Blokadeboka (Blokadnaja Kniga), om dei 900 grufulle dagane da Leningrad var kringsett av finske, tyske og nazi-norske styrkar. Dei to fortel minst mogleg med eigne ord; dei brukar røystene frå dei som overlevde. Mange av dei hadde ikkje overlevd, dei kjem til orde gjennom sitat frå dagbøker som låg att i husvære der ingen var i live.

Dette var alt anna enn ukontroversiell memoarlitteratur, jamvel om det var referatjournalistikk. For styresmaktene galdt det å få dødstalet så langt ned som mogleg, og det offisielle talet da Granin og Adamovitsj tok fatt på arbeidet sitt, var 660.000 dødsoffer. 900.000 ligg i massegravene i minnelunden i Piskarevskoje i St. Petersburg, og det offisielle talet i dag er 1,6 millionar døde i ein by som hadde 2,5 millionar innbyggarar i 1941. «Vår innleigde allierte», sa Goebbels om svolten i Leningrad.

Granins og Adamovitsj’ bok vart ikkje utgjeven før i 1984. Sensuren greip inn fordi det høge talet innebar ein hard kritikk av den manglande sovjetiske førebuinga på det tyske åtaket. Alle matlagera vart bomba alt i september 1941, og nokre av «matforsyningane» var jord og oske frå branntomtene. Det smakte smør og feitt, sa dei som freista å berga livet med dette kosthaldet.

Autentisk liv

Svetlana Aleksijevitsj skriv på ein annan måte. Det er ingen statistikk, ingen Stalin-monument, berre død og liding, og som kontrapunkt trua på kjærleiken, enda han vart borte: «… jeg husker ikke at det var noen menn i landsbyen vår (…) Vår barneverden etter krigen var en kvinnenes verden. Aller best husker jeg at kvinnene ikke snakket om døden, men om kjærligheten. De fortalte hvordan de hadde tatt avskjed med sine elskede den siste dagen, hvordan de hadde ventet på dem, hvordan de fortsatt ventet. Årene var gått, men de ventet.» (Omsetjing ved Alf B. Glad.)

I dei siste bøkene sine utvidar ho dette temaet til røyster frå dei som fekk sønene sine heim i sinkkister frå Afghanistan, og røyster frå enkene etter brannmennene som vart sende til katastrofereaktoren i Tsjernobyl utan verneutstyr.

Og ho skal ha tak nett i det viktige, den eine røysta. Det hender, skriv ho, at eg etter å ha høyrt på eit menneske ein heil dag, sit att med ei einaste setning. Slik tek det henne fem år, eller sju, eller ti, å skriva éi bok.

Aleksijevitsj har høyrt, seier ho i eitt av foredraga, at dette ikkje er litteratur, det er prat. Men for henne er det levande livet det som finst på gata, i samtalane, i rop og gråt. Der er livet autentisk – for henne. Slik det vert for lesaren, ved måten ho fortel på.

Per Egil Hegge

Per Egil Hegge er journalist og forfattar og fast skribent i
Dag og Tid.