Roman

Kirsten Thorup:

Til vanvidd, til døden

Omsett av Bente Klinge
Gyldendal

Sjeldan har eg lese ein fiksjonstekst frå innsida av nazismen som har gjort så inntrykk. Thorups tekst er stramt redigert og går tett på hovudpersonen, så tett at det kjennest som om lesaren sit inne i hovudet hennar. Der er det ikkje godt å vere i den tida romanen tar for seg, hausten 1942.

Harriet er ei ung dansk enkje, ektemannen fall som flygar for Waffen SS. Han verva seg til det tyske flyvåpenet fordi han, då krigen kom til Danmark, heldt med tyskarane, som han hadde slåst saman med i vinterkrigen i Finland.

I sørgjetida synest Harriet det verkar som ein god idé å reise til München til ei venninne, kome bort, sjå «det nye» Tyskland frå innsida, få trøyst. Vi møter henne først på togreisa sørover gjennom Tyskland. Alt der byrjar marerittet. Det ho er på veg til, er ei røynd så skrudd og brutal at ho snart trugar med å ta frå henne vitet.

Vanvettig normalitet

«Man venner seg til det», er venninna Gertruds standardfrase når Harriet reagerer på det ho opplever i det nazistiske München. Ute i byen blir ho vitne til brutaliteten mot jødane, og heime i overklassehuset den grove utnyttinga av «austarbeidarane», kvinner som er henta som slavar frå Ukraina og andre land i aust.

Her er livet til ei ung kvinne ingenting verdt. I eit middagsselskap valdtek mannen i huset og dei mannlege gjestene den unge tenestejenta den kvelden ho særs medteken kjem att etter ein illegal abort, etter tidlegare overgrep av dei same valdsmennene. Jenta døyr. Selskapet held fram. Berre så irriterande at nokon må vaske ned kjøkenet etterpå.

Det er éin ting Gertrud trass alt ikkje greier å venje seg til: Hennar eiga dotter er sett bort for å døy. Den vesle jenta har ei medfødd funksjonshemming og har ikkje livsrett. Det «levedyktige» barnet i huset, den vesle sonen, blir med velsigning og oppmoding frå mora oppdratt til ein «førar».

Vanlege menneske

Harriet opplever det heile som «følelsen av å befinne meg i et nådeløst fremtidssamfunn», ein stad det er umogleg å oppføre seg menneskeleg. Noko av det geniale her er at lesaren skjønar korleis ei ganske vanleg dansk kvinne på slutten av 1930-talet kunne forelske seg i og ukritisk sverme for nokre tendensar i samtida – eit stramt kroppsideal med hovudvekt på å vere sunn, kjekke mannskroppar i uniform – og lukke auga for andre sider av desse straumdraga. Når ho så får dei rett «i trynet», veit ho ikkje korleis ho skal takle det.

Harriet prøver å bevare ein rest av humanitet og hjelper dei utsette tenestejentene. Ho tør likevel ikkje vere tydeleg når ho konfronterer venninna, og slett ikkje mannen hennar. Som dei fleste av oss er Harriet mest opptatt av å redde sitt eige skinn. Ho vil så frykteleg gjerne heim att til smågutane sine i Danmark, heim til jul, og er prisgitt hjelp frå dei rundt henne, særleg frå den mektigaste her – Gertruds mann.

Thorup gjer altså slett ikkje Harriet til ei heltinne. Ho er heller ikkje skurk, men ei vanleg kvinne i ei uvanleg tid på ein ekstrem stad. Romanen er eit tydeleg varsku: Vi må vere vakne, alle vi vanlege menneske, og seie frå om – eller skal vi seie når? – samfunnet vårt på ny går i ei slik retning.

Tankane som førte fram til nazisamfunnet, er ikkje rydda ut. Det kan bere heilt gale av stad på nytt, og då er det berre heltane som greier å gjere dei verkeleg store handlingane og gjerningane. Og langt dei fleste av oss er slett ikkje heltar, men vanlege menneske.

Thorups effektive språk har vore i gode hender hos Bente Klinge.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er forfattar, lektor og fast bokmeldar i Dag og Tid.