Sakprosa

Anne Sverdrup-Thygeson:

På naturens skuldre. Hvordan ti millioner arter redder livet ditt

Kagge forlag

Forskarar tyr ofte til ein science light-stil, der fagorda er erstatta av enklare, men stadig abstrakte ord i lange vendingar rike på atterhald og undersetningar. Resultatet er bøker for akademikarar i andre fag.

Anne Sverdrup-Thygeson, professor i bevaringsbiologi ved Noregs miljø- og biovitskaplege universitet (NMBU), held god avstand til denne vanlege grøfta. Og ein ting til: Ho skriv med ein eldhug som fengjer lesaren. Så når ho attpåtil treffer tidsånda – som i Insektenes planet (2018), er suksessen sikra og vel fortent.

Sameksistens

Den nye boka er ei samling forteljingar om vår sameksistens med andre artar på kloden. Dei er mange, men slett ikkje tallause. Sjølv om vi ikkje veit «ti millionar» til siste siffer, kanskje ikkje eingong det første, er talet endeleg. For mange minkar leveområda og for somme eksistensen. Eg har sjølv stått ved eit slikt stup, på Mauritius, framfor det siste attlevande individet av «den einsamaste palmen» Hyophorbe amaricaulis. Tolv meter høg, stødd av eit stillas, men ufruktbar.

Men forfattaren nemner ikkje tvilsame slagord som «den sjette masseutryddinga».

I staden fortel ho eit vell av korte og lange episodar om korleis store og små «redder livet ditt». Her er skogar som filtrerer vatnet til New York, barlind som blir kreftmedisin, slimsopp som blir modellar for trafikkavvikling i tettbygde Japan. Her er òg artar som tapte, slik som kjempedovendyret som forsvann for ti tusen år sidan og etterlét avokadoen utan frøspreiar – til menneska tok seg av det.

Den smittande entusiasmen er meir enn «naturens underverk», her er understrenger av alvor. Sagt på marknadsspråket til naturbyråkratane: Naturen «leverer oss økosystemtenester» i form av «naturgode» vi må verdsetje. Først då tel naturen på vektskåla, mot andre interesser. Artar utan målbar vekt i dag kan få det i framtida, så ver føre var. Alt vil vise seg å henge i hop med alt og dermed vera nyttig. Den berande metaforen er «livsveven».

Klarsynt tvisyn

Som bevaringsbiolog er Sverdrup-Thygeson med på denne galeien, men med klarsynt tvisyn. Andre artar har jo òg eit eigenverd! Boka igjennom bryt ho med dette. I siste kapittelet får slike «store tanker» rom: Natur er kjelde til identitet, helse, mangfald og undring, men òg noko meir. «Hvor langt kan vi strekke et økosentrisk natursyn, der naturen alltid står i sentrum? [Å] «riste av oss evolusjonens prinsipper og sette en annen art foran oss selv, dersom hardt står mot hardt – vil vi ikke alltid […] velge oss selv og våre nærmeste da?» (s. 179–180). Her stridest bevaringsbiologane: «villmarkingar» for det reine og upåverka, mot pragmatikarar med «velferd først». Ettersom villmark ikkje finst lenger, kan vi like godt riste av oss «evolusjonens prinsipper».

Ordlyden er like fjern som teologar i strid om den rette læra. Kanskje eit litt menneskesentrisk natursyn òg har sin plass? For framfor ein forvilla skog på Hawaii spør ho: «er det nødvendigvis så stor forskjell på innfødt og innført» (s. 181). På Island ser ho at («svartelista») lupinar gjer jord av vulkansk oske, så bjørkeskogen kan gro etter tusen år.

På naturens skuldre, heiter boka. Underforstått: Heller enn blindt å sjå lenger, bør vi sjå på skuldrene vi faktisk står på. Men skal vi stå støtt, treng vi to skuldrer, og i utkanten av synsfeltet ser forfattaren òg den skuldra som før og kler oss. Skulda blir lagd på «intensiveringa» av jord- og skogbruk, at vi får meir frå same arealet – endå nett det har spart mykje natur og ført til «gjengroing». Frankrike har halvert kornarealet sidan 1870, og ulven er attende i halve landet. Medan folk ikkje lenger har kunnskap om matens produksjonsbiologi, har vernebiologien hegemoniet, med «villmarkingar» som dei mest taleføre. Denne boka handlar om den eine skuldra, og med glans. Ho skal òg ha ros for å sjå at vi treng begge skuldrer om vi skal kunne stå.

Åsmund Bjørnstad

Åsmund Bjørnstad er professor emeritus i planteforedling ved Noregs miljø- og biovitskaplege universitet (NMBU).