Sakprosa

Jon Severud:

Ein europeisk døl. Eit nytt blikk på A.O. Vinjes journalistikk

Kapabel forlag 2020

Jon Severud har tidlegare skrive bøker som Ubehaget i skolen (2003) og vore medforfattar i boka Markedsfundamentalismen (2017). I 2010 gjekk han med boka Ferdaminne etter A.O. Vinje opp spora etter Vinjes klassikar frå 1860. Severud har dermed vore godt skodd når han no ville kaste eit nytt blikk på Vinjes journalistikk.

Eigentleg hadde Severud tenkt å legge Vinje bak seg, skriv han i forordet, men så har minnet om Vinje pressa seg fram i lys av hendingar i dag. I seg sjølv er dette eit døme på at Vinje ikkje berre er ein viktig forfattar i norsk litteraturhistorie. Han var også ein relevant tenkar. Både Vinje-fans og nye lesarar vil finne interessante spor å tenke vidare på i dette impresjonistiske portrettet av journalisten Vinje. Sjølv har eg lært mykje. Det er også eit teikn på at arven etter Vinje må forvaltast på ein god måte. Kulturkapitalen ligg utanfor ansvarsområdet til oljefondsforvaltar Nicolai Tangen, og mange bekymrar seg for om skulen tar godt nok vare på denne delen av nasjonalformuen. Eg vil derfor gi heider til Jon Severud for at han så tydeleg viser fram kva verdiar som ligg der i kulturhistoria. Og det samstundes som han skriv om ein forfattar som understreka at opplysning og kultur ikkje ligg i gamle boksamlingar.

Impresjonistisk

Severud har teikna eit impresjonistisk portrett av journalisten Vinje. Tyngdepunkta ligg då på Vinjes tid som korrespondent for Drammens Tidende i åra 1851–1859 og på enkeltmannsføretaket Dølen i åra fram til han døydde i 1870. Vi får sjå utsnitt frå Vinjes kommentarar til skandinavismen, dei dansk-tyske konfliktane, Krimkrigen, samlinga av Italia og opptakten til samlinga av Tyskland. Severud skriv at det har vore «særs freistande» å dra linjer mellom Vinjes kommentarar på 1800-talet til brennheite spørsmål i dag. Her må det ha vore eit mål for Severud at lesaren sjølv skal sjå dei moglege parallellane, om det no gjeld folkerøystingar og brexit eller utviklinga i USA.

Vinje var ein slags framstegsoptimist på vilkår. Han kunne ha store voner til USA og den amerikanske konstitusjonen, men tok også store atterhald. «Etter hans oppfatning ville den amerikanske republikken – lik dei gamle republikkane i antikken – enda i diktatur.» Som alle kan sjå, vil det her vere «særs freistande» å trekke linjer til den folkevalde presidenten i dagens USA og hans forhold til demokratiske grunnprinsipp. Eg trur Severud gjer rett når han også her bruker impresjonistiske strok. Historia er ikkje rettlinja. Vi må lese Vinje, og så får vi tenke på dei moglege samanhengane sjølve.

«Pengemagti stig høgre og høgre, og Folkemagti siger lægre og lægre», siterer Severud etter Vinjes bok om Bretland og Britarne. Då tenker dagens lesar sitt. Men Severud siterer også frå Vinjes i beste fall tvisynte syn på rasjonaliteten i folkerøystingar. I gitte høve kan dei verke som ei pandoraeske som kan sleppe laus all verdas ulykke og vondskap. Nei, nokon naiv romantikar om rasjonaliteten i folkemeininga var Vinje ikkje. Dei dilemmaa han synte fram, om trianguleringa mellom folk, kapital og aukande forskjellar, er like uløyste som på 1800-talet. Det er dialektikk mellom folkemakt og pengemakt. Når pengemakta festar grepet, utløyser ho det verste i folkemakta. Vinje skreiv om amerikanaren og «den almektige Daleren». Når «daleren» blir allmektig, kan også demokratiet stå på spel. Dette ligg mellom linjene i denne tankevekkande boka om Vinjes journalistikk.

Folkeleg

Eg har med overlegg brukt ord som «triangulering» og «dialektikk» i avsnittet ovanfor. Vinje ville nok ikkje brukt slike ord. Han var lærd og høgkompetent, men brukte eit folkeleg språk, snakka med folk og brukte folkelege eksempel. På ei reise i England finn han eit lam som har gått seg fast i ei bergskorte. Vinje bergar sjølv lammet og bruker historia i ei utgreiing om nasjonalitet og landbrukspolitikk. Slik skaper han ei linje mellom praktisk handling og overordna analyse.

Nokon kvar har mykje å lære av Vinje som folkeopplysar og didaktikar. I dag lærer vi ungane våre at dei skal «bruke fagspråk» om dei skal kunne gjere seg gjeldande som medborgarar i demokratiet. Dette er ikkje folkedanning, men kompetanseutvikling på høgkulturen og makta sine premissar. Slik kan ein også gjere innvendingane som kjem «nedanfrå» ugyldige. Dette er eit problem eg kjenner på kvar dag eg står bak eit kateter for å utdanne norsklærarar. Vinjes karnevalistiske journalistikk er systemkritikk. «Vil du skriva godt, må du dyppa pennen i eige hjarteblod», skreiv altså Vinje. Det kan du ikkje gjere, når du skal bruke fagspråk. Eg held med Vinje i dette og tykkjer det er synd at vi styrer ungane våre bort frå dei personlege røystene i hjarteblodet. For kvar artikkel lærarstudentane les om «literacy», burde dei nok lese minst eitt essay av A.O. Vinje.

Gakk så hen til Jon Severuds forvitnelege bok om Ein europeisk døl. Om ikkje for å bli klok, så i alle høve for å bli klokare enn du var frå før.

Heming H. Gujord

Heming H. Gujord er professor i nordisk fagdidaktikk/litteratur ved Universitetet i Bergen.