Epos

Apollonios Rhodios:

Argonautika

Gjendikta av Ulvhild Anastasia Namtvedt Fauskanger
Gyldendal, Kanon-serien

Argonautika er eit gresk epos frå 200-talet fvt. No er det kome ut på norsk. Utgjevinga fyller eit hol i den norske omsetjingslitteraturen, om ikkje nett eit sakn hos dagens publikum.

Eposet fortel om Jason og felagane hans som sigla frå Hellas til inst i Svartehavet for å sikra seg skinnet av ein gyllen vêr. Skuta heitte «Argo», og dei som fór, var «sjømenn på Argo», argonautar. Det er difor vi i dag talar om astro- og kosmonautar og så bortetter.

Jason skulle eigenleg mislykkast. Far hans hadde vorte fordriven frå trona av bror sin. Då Jason kom for å krevja makta, fekk han i staden den umogelege oppgåva å henta det gylne skinnet. Reisa mot aust over Egearhavet, gjennom Bosporos og langs sørkysten av Svartehavet baud på mange eventyr. Då dei omsider kom til kong Aietes i Kolkhis, var han lite lysten på å gje frå seg skinnet.

Fyrst skulle Jason setja to eldprustande oksar for plogen og pløya ein åker. Heldigvis vart kongsdottera Medeia forelska i Jason og hjelpte han med tryllemiddel. Sidan fekk dei stole skinnet og flykta på dramatisk vis. Heimvegen for argonautane gjekk på elvane Donau, Po og Rhonen, med ein avstikkar til Afrika, før Jason og Medeia gifta seg på Kerkyra (Korfu). Det heilage skinnet tente som brudeseng.

Litterær storleik

Forfattaren, Apollonios «frå Rhodos», var ein litterær føregangsmann under hellenismen (330–30 fvt.). Det var ein epoke då greske litteratar og kunstnarar såg attende på den «klassiske» greske kulturen med beundring. Trass i tilnamnet var Apollonios fødd i Alexandria, som var tidas kulturmetropol. Ei tid leidde han det namngjetne biblioteket i byen, som inneheldt heile den eldre greske bokheimen.

Han skreiv mellom anna om problem i teksten til Homer. Men framom alt var Apollonios sjølv diktar. Storverket hans er eposet Argonautika. Det er skrive med sterk påverknad av nett dei to episke dikta til Homer, Iliaden og Odysseen, som blei til eit halvt tusenår tidlegare. Historia om Jason og Argo er endå eldre enn det: Det blir ymta om «den namngjetne skuta Argo» i Odysseen. Den farefulle ferda til Jason har vore førebilete for den til Odyssevs. Argonautika fortel ei kjend og kjær historie, men for ei ny tid.

Heksameter

Apollonios nyttar det gamle episke versemålet, heksameter, med seks «føter» og fast takt («Enno ein gong fekk eg vetren å sjå for våren å røma», eller, frå Eirik Vandviks omsetjing av Iliaden, til dømes: «Innmaten stakk dei på tein og heldt han fram over elden.») Men sjølv om Apollonios har henta mykje frå Homer, både vers og vokabular, merkar ein straks at ein er i ei anna tid.

Iliaden og Odysseen er tradisjonsepos prega av faste formlar og modular som hadde nedfelt seg i den munnlege songkulturen. Argonautika, derimot, er eit kunstepos, der kvart vers er utpønska individuelt. Dessutan er det eit lærd epos, som så mykje av diktinga i hellenismen. Knapt ein stad eller eit altar eller ein person vert nemnd uten at lesaren får høyra noko om opphav og bakgrunn. Det hemmar framdrifta i forteljinga. Tre firedelar av verket liknar ein overlest reiselogg. Men slikt trefte sikkert tidas smak.

Argonautika er på om lag 6000 heksametervers, om lag helvta av lengda til Odysseen. Eposet er inndelt i fire bøker. Mykje av det er keisam lesing. Men det finst også fine naturskildringar og kvikke dialoger, og episodar som opphaldet hos dei kjærleikshungrige kvinnene på Lemnos, kong Fenios som vert sett fri frå dei grådige harpyene, og mange farefulle augneblinkar til havs: Klippesaksa, Skylla og Kharybdis.

Framom alt byr Argonautika på psykologisk innsiktsfulle skildringar. Jason er menneskeleg interessant som leiar nettopp fordi han ikkje er nokon leiartype. Og Medeia er endå mykje meir interessant – skildringa i tredje boka av forelskinga hennar og kvalane ho lid når ho svik faren, er verdslitteratur. Utan Medeia og Jason ingen Dido og Aeneas!

Medeia vert rett nok snart både kald og kontant. Forvandlinga er mindre motivert i psykologien enn i mytologien. Medeia skal jo verta den mange kjenner frå Euripides’ tragedie Medeia, ho som vert dumpa av Jason og drep borna deira for å hemna seg på han. Men det ligg utanfor handlinga i Argonautika.

Viktig verk

Argonautika er eit kulturhistorisk interessant og litteraturhistorisk viktig verk. Oversetjaren Ulvhild Anastasia Namtvedt Fauskanger har gjort eit krevjande nybrottsarbeid. Gresken er ikkje alltid likefram, og omsetjaren har ikkje gjort det lettare for seg ved å velja å omsetja på heksametervers. Omsetjinga er nøyaktig nok, og verseføtene held takten, rett nok med ein del krangling med norsk aksentuering og setningsmelodi. Men det gjer teksten passeleg framandarta. Eg vel å tru at det er ein kunstnarisk intensjon bak. Dette gjev seg jo ut for å vera ei gjendikting og ikkje berre ei omsetjing.

I innleiinga tek omsetjaren opp ulike aspekt av eposet, og mange konsise fotnotar opplyser teksten. Eit meir presist samandrag av innhaldet, med verstilvisingar, eller små samandrag, eller i det minste nokre mellomtitlar, ville ha vore til hjelp for lesaren.

Øivind Andersen

Øivind Andersen er professor i gresk ved Universitetet i Oslo.