Sakprosa

Lars Vik:

Bjørg Viks vei
Cappelen Damm

Tittelen på biografien Lars Vik har skrive om mor si, forfattaren Bjørg Vik (1935–2018), har dobbelt botn. På den eine sida refererer Bjørg Viks vei sjølvsagt til livet hennar og den retninga det tok, på den andre sida til at Furustadveien i Porsgrunn, der ho og mannen budde i fleire tiår, fekk endra namn til «Bjørg Viks veg» eit års tid etter at ho døydde, 82 år gamal. Lars Vik lar opplysninga om namneendringa markere slutten på biografien, liksom for å sette trumf på det ho har oppnådd i livet, i den siste av dei imaginære samtalene han har med mora medan han skriv.

Det er vel heller uvanleg at ein forfattar har dialogar med den avlidne personen han eller ho skildrar. Ein kunne frykte at det ville verke kokett eller jålete. Eller at lesaren får inntrykk av at biografen trur han kan snakke med dei døde, slik Bjørg Vik visstnok gjorde i ei tid etter at mannen hennar døydde. Men slik får den biograferte sjølv kome til orde: Ho kan opponere mot eller kommentere det sonen skriv om henne, som når han fortel at han ville ha ho plassert på eit senter for ei tid, slik at ho kunne kome til hektene etter eit mindre, nervøst samanbrot. «Det var vel et avholdssted det, da? – Ja, det var det. – For en tåpelig idé! Du er og blir en puritaner.» Lars Vik, på si side, kan fortelje henne (det vil seie lesaren) om ting som skjedde etter at ho døydde, også at dei omfattande privatarkiva hennar no er overlatne til Nasjonalbiblioteket.

Skrive sitt liv

Då eg no las første kapitlet, «De grågrønne leiegårdene» i Bjørg Viks vei, var det som eg hadde lese alt saman før. Og det hadde eg på sett og vis, men i ein lengre, skjønlitterær versjon, for i sommar har eg lese opp att den fine trilogien om Elsi Lund og oppveksten hennar i Oslo på 1940- og 1950-talet (1988–1994). Denne skildringa ligg tett opp til Bjørgs Viks eiga livshistorie. Romanane bygde ho ikkje berre på minnet, men òg på dagbøker og notat som ho alltid heldt innelåst i eit pengeskap. Dei var ei viktig kjelde for henne når ho skreiv, og blei det òg for biografen.

Også i andre bøker skriv Bjørg Vik om livsavsnitt ho har gjennomlevd, med lett attkjennelege personar, som i den seine romanen Roser i et sprukket krus (1998). Her skildrar ho den sterke sorga ei 60-årig enke kjenner over den nyss avlidne ektemannen, korleis ho vart psykotisk ei kort stund, og korleis ho fann glede i forholdet til ein ny mann.

Dette svarar i eitt og alt til Bjørg Viks eigen situasjon etter at mannen hennar døydde tre år før romanen kom ut. Barn, verbarn og barnebarn har fått andre namn, men opptrer her nett som sonen skildrar tilhøva når far hans døyr, og det som følgjer etter. Men det er dei menneskelege reaksjonane og relasjonane som opptek Bjørg Vik, så får det heller vere om somme kjenner seg att. Ho sparar heller ikkje seg sjølv. Som sonen skriv: Ho følgde «til punkt og prikke Kristiania-bohemens første bud: ‘Du skal skrive dit eget liv.’».

God kvinneskildrar

Om ein ser bort frå innslaga av samtalane frå den andre sida, fortel Lars Vik historia til mora beint fram, utan å dølje det som kan ha vore vanskeleg både for henne sjølv og for dei næraste rundt henne. Nettopp det solide kjeldematerialet og ikkje minst openheita gjer boka til interessant lesnad. Til liks med til dømes Marie Takvam kunne Bjørg Vik i pressa periodar bli psykotisk, og på sine eldre dagar hadde ho til tider eit alkoholproblem. Men desse erfaringane kunne ho bruke i romanar og noveller.

Lars Vik gir òg ein god og klok presentasjon av forfattarskapen til mora og korleis han vart motteken. Debutboka Søndag ettermiddag frå 1963, dedisert til ektemannen, fekk gode meldingar. Men det var den tredje novellesamlinga, Det grådige hjertet frå 1968, som verkeleg vekte oppsikt, med dei til dels nærgåande erotiske skildringane og framstillingane av kvinner som kjende seg fanga i eit statisk parforhold.

I ei tid då kvinnesaka var på tapetet att, vann Bjørg Vik ein stor lesarkrins, det viser dei store opplagstala og dei mange privatbreva ho fekk frå folk som kjende seg att i bøkene hennar. Dei var omsette til 30 språk. Ho var òg med på å stifte kvinnesaksbladet Sirene, som nådde eit opplagstal på heile 38.000!

Ei vanskeleg oppgåve?

Det er vel ikkje heilt lett for ein son å skrive biografien til mor si, særleg ikkje når ho er ein offentleg person som mange har ei meining om, og livet hennar heller ikkje har vore heilt beint, trass i ein borgarleg fasade. Lars Vik har hatt ei heldig hand. Alt som vedkjem forfattarverksemda, verkar truverdig og godt sett. Portrettet av mora er nært og varmt, ikkje utan humor, og heller ikkje utan ein viss kjærleg kritikk.

Lesaren kjem nær mennesket Bjørg Vik når ho vert skildra i kvardagen med ektemannen og i leik og samvær med barn og barnebarn. Ho står fram som varm og omsorgsfull, men òg som kritisk og til tider kontant. Og med ein sterk kjærleik til, livet, kva det enn byd på. Ein samansett eller «rund» skapning, som litteraturforskarar seier. Kanskje har Lars Viks bakgrunn som dramatikar og skodespelar hjelpt han her?

Jorunn Hareide

Jorunn Hareide er professor emerita og fast bokmeldar i Dag og Tid.