Sakprosa

Hans Petter Graver:

Pandemi og unntakstilstand. Hva covid-19 sier om den norske rettsstaten

Dreyers forlag

Mange som kjenner Hans Petter Graver, skvatt under Dagsnytt 18-sendinga den 18. mars i år. Den elles lågmælte professoren omtalte framlegget til koronalov, beredskapslova regjeringa ville legge fram for Stortinget, som galskap. Han meinte berre fantasien sette grenser for kva regjeringa kunne vedta etter lova utan å involvere Stortinget. Særleg kritisk var han til at ho var førebudd i løyndom.

I boka Jussens helter kallar Graver juristar som forsvarar rettsstaten når han er under press, juridiske heltar. Den krasse reaksjonen hans var nok inspirert av dei. Han fekk i alle høve vekt opp både stortingsopposisjon og juriststand frå lammande virusfrykt og heimekontordvale. Koronalova vart rett nok vedteken, etter eit intenst offentleg ordskifte, men for eit kortare tidsrom, med fleire kompetanseskrankar og betre kontroll frå dei andre statsmaktene enn framlegget som først låg på bordet. Seinare engasjerte Graver seg i diskusjonar om bruken og rekkjevidda av både koronalova og smittevernlova.

Parallell

I Pandemi og unntakstilstand. Hva covid-19 sier om den norske rettsstaten utdjupar Graver standpunkta frå vårens debattar. Der har han også funne attende til sin vanlege stil. Innhaldet er kritisk, men forma mild. I åtte kapittel reflekterer han om retten i krisetid. Den raude tråden er korleis dommarar og andre reagerer, eller snarare ikkje reagerer, når rettsstaten kjem under press. Mange døme er henta frå den rettslege handteringa av covid-19. Graver brukar unntakstilstanden som pandemien skapte, til å observere og teste ut funn frå ulike forskingsprosjekt, mellom anna eit han er involvert i no, «Judges under Stress».

Boka kan lesast som ein rettsteoretisk parallell til eit av verka til ei anna akademisk stjerne, Political order and political decay av Francis Fukuyama. Der kunne nok Graver ha funne mykje å byggje vidare på. Diverre stoggar han, som så mange andre, ved det meir famøse, End of history and the last man. Pandemi og unntakstilstand kastar ikkje lys over trugsmåla mot dei liberale og demokratiske rettsstatane slik dei seinare arbeida gjer. Dei to trekkjer likevel nokre av dei same konklusjonane om det som vernar denne styreforma. Begge framhevar fungerande sivilsamfunn, upolitiserte byråkrati og etterprøvbare faktagrunnlag. Mellom dei Graver rosar for at uheimla covid-19-tiltak ikkje fekk større negative konsekvensar, er politiet og folkehelsestyresmaktene. Førstnemnde fordi dei var tilbakehaldne med handhevinga av forskrifter med tvilsam heimel. Sistnemnde fordi dei heldt fast ved at frivillige tiltak verkar betre i smittevernarbeid enn tvang.

Anna standpunkt

Graver syner elles at han kan skifte standpunkt. Før har han vore skeptisk til ei sektorovergripande beredskapslov. No ser covid-19-handteringa ut til å ha overtydd han om at styresmaktene uansett vil skaffe seg vidtgåande unntaksfullmakter ved kriser. Då er ei oppskremd befolkning og politikarar som vil vere handlekraftige, ein farleg kombinasjon. Arbeidet med ei slik lov må difor skje i rolege tider. Framlegget til Beredskapsheimelutvalet, som koronalova bygde på, er han likevel kritisk til. Dels fordi han forkastar forvaltningsrettsleg naudrett som haldbart rettsgrunnlag. Dels fordi terskelen for kva tid fullmaktene trer i kraft, er for låg.

Ein mindre vellukka del av boka er eit kapittel om Nav-saka. Her kan vurderinga mi vere farga av at eg har eit anna syn på nokre av dei faktiske og rettslege spørsmåla enn han. Innvendinga er likevel at saka ikkje er knytt godt nok opp til tittelen og emnet for boka. Eit alternativ kunne ha vore å bruke den lærdommen saka bør ha gitt oss alle: Unionsborgardirektivet gjev rett til fri personrørsle i heile EØS-området. Denne retten står ikkje Noreg fritt til å gjere inngrep i, heller ikkje ved ein pandemi. Graver drøftar ikkje om karantenekrav for kryssing av landegrenser i EØS-området kan vere problematisk, men skriv mykje om den omdiskuterte «søringkarantenen».

Livsviktige framsteg

Europeiseringa får derimot plass i eit kapittel som handlar om rettsleggjering. Der peikar Graver på at rettsstatstanken er knytt til nasjonalstaten og idear om maktfordeling. Denne tilnærminga er i ferd med å bli forelda med utviklinga av ein overnasjonalitet der dei europeiske domstolane er sentrale aktørar. Graver løftar fram problema det skaper for folkestyret, og høvet til å endre rettstilstanden ved lovgjeving. Han åtvarar likevel mot å forlate ordningane, fordi han ser dei som livsviktige framsteg som kan hindre krig og overgrep.

Diverre gjev ikkje formatet på boka han rom til å vidareutvikle ideane han sjølv lanserer for å bøte på demokratiproblema. Den tråden håpar eg at han vil ta opp seinare. Dei europeiske domstolane, særleg EU-domstolen, har gjort store inngrep i politiske verkemiddel som har vore viktige for å løyse samfunnsproblem og få folk ut av fattigdom. Marknadsmekanismane har ikkje vore effektive her. Dei økonomiske skilnadene har auka. Det har òg konfliktar knytte til innvandring. På sikt kan også det verte problem for rettsstaten. Samfunn som ikkje klarer å fordele velferd rettvist og løfte nye grupper inn i staten, vil ikkje halde seg stabile utan omfattande bruk av tvangsmakt.

Herdis Helle

Herdis Helle er advokat i LO.