Sakprosa

Olav Solberg:

Harpe og sverd. Litteraturhistoriske essay om den norske balladen

Cappelen Damm Akademisk

Folkevisene har ord på seg for å ha komme «rekande på ei fjøl», altså slik at ingen kan vite kvar dei kjem frå. Men dette er ikkje lenger rett – det vil seie om vi avgrensar oss til dei folkevisene som ein reknar til mellomalderballaden.

Men vi får meir enn tittelen lovar: Solberg skriv 350 sider om den nordiske balladen i ein europeisk kontekst – frå dei franske mellomalderromanane til britisk og tysk skrekkromantikk på 1700-talet. Han var med i den dugnadsgjengen som gav ut Norske mellomalderballadar i 2016 – med Nasjonalbiblioteket, Norsk visearkiv og Norsk Folkeminnelag: åtte (digitale) band om tekstane (på bokselskap.no) og fire bokband med melodiar og biografiar over songarar og samlarar. No har han nytta dei vitskaplege referansane som ligg føre i og med dette samleverket, til å dokumentere ferske forskingsresultat for ålmenta.

Stil og sjanger

Første halvdelen av Harpe og sverd underbygger teoriane til svenske Bengt R. Jonsson: Lenge trudde balladeforskarane at den nordiske balladen utvikla seg frå Danmark; andre hevda at sjangeren ikkje kan vere eldre enn reformasjonen. Men Jonsson og Solberg argumenterer – overtydande, så vidt eg kan sjå – for at sjangeren var levande og produktiv i Noreg omkring hundreårsskiftet 1300.

Argumentasjonen går hovudsakleg på stil, sjanger og språkhistorie: Stilen først – dei typiske balladeformlane («nytan drengjen», «fljotan folen», «falske terna») finst alt i «Eufemia-visene», som ein tidfester til tidleg 1300-tal – frå adelsmiljøet på Akershus. Og truleg har denne stilfiguren vore etablert før «Eufemia-visene» – diktaren må ha hatt han klingande i øyret mens han skreiv. Solberg har også funne balladeformlar i daterte brev frå perioden.

Kva med sjangeren? Medan riddarvisene peiker bakover mot dei romantiske riddarromanane som Håkon Håkonsson fekk omsett til norrønt på 1200-talet, peiker kjempe- og trollvisene mot dei norrøne fornaldersagaene – om troll og gygrer og kjempekarar og mirakuløse omskapingar – altså 1200-tal, det også.

Det eldste ballademanuskriptet som finst bevart av nordiske mellomalderballadar – om «Riddaren i hjorteham» – er eit døme, og analysen av det er sentral i argumentasjonen her. Manuskriptet er frå Skiens-kanten på 1400-talet, men visa er sjølvsagt eldre enn manuskriptet.

Språkskifte

Og kva med språket? Ettersom balladen går i bunden form med rytme og rim, korleis har han kunna klare overgangen frå det arkaiske norrøne språksystemet til dei nynorske dialektane?

Ifølgje Solberg må sjangeren ha blitt til i ein språkleg overgangsfase: Skriftspråk er konservative, språkhistorikarane bygger på skriftlege kjelder og oppfattar derfor denne perioden som norrøn – språkhistorisk sett. Men balladen var ein munnleg sjanger, og tale- og syngespråket har – som i vår eiga tid – utvikla seg fortare enn skrifta og var truleg meir «avansert» i retning av mellomnorsk og nynorsk. Derfor var det berre mindre justeringar som måtte til for at balladetekstane skulle overleve språkskiftet.

Solberg skal ha honnør for at han deler heilt nye forskingsresultat med oss som ikkje er balladeekspertar. Han skriv ledig og lett – er ein god forteljar – og det høver til emnet.

Gudleiv Bø

Gudleiv Bø er professor emeritus i nordisk litteratur ved Universitetet i Oslo.