Sakprosa

Olav Randen:

Svolt i Norden

Boksmia Forlag

Olav Randen skriv denne boka først og fremst fordi han meiner kunnskapen om svolt i Norden kan vere med på å gjere slike kriser mindre sannsynlege i framtida. Derfor går han gjennom ei rekke utvalde svoltperiodar frå sist på 1600-talet til og med første verdskrigen, og formidlar kunnskap frå europeisk og nasjonal forskingslitteratur til lesarane.

Eit eksempel er den relativt nye forskinga om korleis vulkanutbrot har verka inn på klimaet og dermed levekåra. Lesaren får samtidig innblikk i samfunnsforhold og historie i dei ulike nabolanda, noko mange av oss elles ikkje får for mykje av. Ikkje minst gjeld det den finske historia.

Dei fleste av dei utvalde krisene blei utløyste av mellombelse klimatiske endringar, i to tilfelle var krig og blokadar utløysande årsaker. Lesaren blir tatt med i kvardag og tenkemåtar i dei ulike epokane. Eksempel frå minnemateriale og skjønnlitteratur gjer dei historiske periodane levande. Dei nære, nesten filmatiske skildringane gjer det blant anna lett å sjå for seg landskapet etter eit vulkanutbrot, den svenske familien som hadde lagt seg for å døy, eller faren som slo i hel sonen sin.

Høge dødstal

Svoltperiodane er kjenneteikna av høge dødstal. Dei høgaste var i Finland sist på 1600-talet, då mellom ein firedel og ein tredel av befolkninga døydde av svolt og sjukdommar. Som oftast er det uråd å skilje mellom dødsfall av svolt og av smittsame sjukdommar hos svekte, underernærte personar. Skiljet mellom å svelte og å leve i fattige kår blir dermed forståeleg nok heller ikkje så tydeleg i boka. I nokre område var borkebrød fast kvardagskost. Randen legg stor vekt på korleis makt- og eigedomsforhold på ulike måtar styrte kvardagen og matinntaket til småkårsfolk i Norden, og at styresmaktene gjorde lite for å hjelpe i krisetider.

Det kan vere grunn til å diskutere i kor stor grad første verdskrigen var ein svoltperiode i Norden. Randen viser kva innføringa av frihandel, med auka kornimport og nedgang i innanlands korndyrking, fekk å seie for matberedskapen under krigen, men auken i dødstal kom helst av at svært mange døydde etter å ha blitt smitta av spanskesjuka. Samtidig er det påvist at dei fattige var overrepresenterte blant dei som døydde av spanskesjuka. I Finland døydde også svært mange i borgarkrigen i 1918 og i fangeleirane etter krigen.

Småkårsfolk

Etter drøftinga av årsaker til massesvolt konkluderer Randen med at hendingar i naturen speler inn, men at hovudårsaka er ein politikk som ikkje tar vare på småkårsfolk.

Som tidlegare omtalt i Dag og Tid er historikaren Jan Eivind Myhre blant dei som meiner det er ein myte at Noreg rundt 1900 var eit fattig og tilbakeliggande land samanlikna med resten av Europa. I 1900 hadde Noreg for eksempel verdas høgaste levealder. I Noreg var svolt sjeldan, om ikkje heilt utrydda, og økonomien var betre enn i nabolanda. Usemja mellom Myhre og Randen er kanskje likevel ikkje så stor. Myhre viser blant anna til utvandringa til Nord-Noreg under hungersnauda i Finland i 1860-åra. Dette skriv også Randen om.

Han skriv også at den norske utvandringa førte til at dei som blei igjen, ikkje svalt. Dei viktigaste årsakene til at det blei slutt på svoltkrisene, meiner han var endringar i samfunnstenking og politikk, altså meir kunnskap, organisasjonsbygging, røysterett og politisk makt til småkårsfolk. Det er også dette som kjenneteiknar «den nordiske modellen», som Myhre meiner var grunnen til at Noreg langt frå var fattig og tilbakeliggande i 1900. Myhre peikar på at utviklinga mot denne samfunnsmodellen byrja på 1800-talet, og nemner særleg at lesekunna i Noreg var på verdstoppen.

Matberedskap

I dei to siste kapitla, som tar for seg framtida, går Randen langt utover det tittelen legg opp til. Her er det ikkje berre snakk om svoltkriser, men alle andre moglege kriser. Til slutt presenterer Randen ein politikk for matberedskap med økologisk grunntenking, totalberedskap og nasjonal matsuverenitet.

Boka er oversiktleg med klår struktur og korte avsnitt med dekkande overskrifter. Teksten inneheld svært mange opplysningar, noko som gjer at lesinga tar tid, sjølv om boka ikkje er så tjukk. Paradoksalt nok er ho samtidig utruleg lettlesen, både på grunn av dei mange gode døma og det sterke engasjementet mot undertrykking og urett, i tillegg til argumentasjonen for økologisk tenking. Særleg den siste delen er prega av at forfattaren er bonde. Her er mykje om korn, mindre om den viktige plassen fisken har i nordisk historie og notid.

Teksten flyt lett og har lite fagsjargong. Ein treng ikkje førehandskunnskap for å forstå, det meste blir forklart. Samtidig er her så mykje informasjon at det er ein fordel å kjenne til både nordisk historie og politisk debatt i dag. Boka er lærerik og engasjerande og gir godt grunnlag for vidare diskusjonar. Alt i alt er Svolt i Norden heile tida interessant og aldri keisam lesnad.

Åsa Elstad

Åsa Elstad er historikar.