Sakprosa

Synne Corell:

Likvidasjonen. Historien om holocaust i Norge og jakten på jødenes eiendom

Gyldendal

Historikar Synne Corell har sett seg føre å fortelje «historien om det norske holocaust på ny, med den økonomiske forfølgelsen som innfallsvinkel», som det heiter i baksideteksten. Her vert det òg lova nye «kilder og analyser [som] gir en annerledes tidslinje for forfølgelsesprosessen, og en ny forståelse av hva det norske holocaust egentlig var».

Denne ambisjonen synest eg ikkje ho lukkast i å oppfylle. Corell meiner mellom anna å kunne påvise at prosessen med å skilje dei norske jødane frå samfunnet elles, starta tidlegare enn vi har trudd, men så langt eg kan sjå, legg ho ikkje fram nye kjelder av ein slik art at dei dannar grunnlag for ei omkalfatrande endring av tidslina for jødeaksjonen i Noreg.

Formueskonfiskering

Sentralt i Corells analyse står ein ordre frå Berlin i mars 1942 om å innføre ei forordning om konfiskering av formuen til tyske jødar også i Noreg, noko Corell meiner «innebærer at det på dette tidspunktet trolig var avgjort at beslutningene om deportasjon og massemord omfattet det norske territoriet».

Problemet er berre at denne forordninga aldri blei formelt implementert av den tyske okkupasjonsmakta i Noreg, men derimot stadig utsett, heilt til deportasjonen gjorde ho overflødig. Corell meiner dette kan tyde «på at tidspunktet for deportasjonen ble skjøvet framover flere ganger», men kan ikkje forklaringa rett og slett vere at forordninga ikkje hadde noko med dei konkrete avgjerdene om å deportere jødane å gjere?

Slik eg ser det, er Corells tolkingar av kjeldene i døme som dette lite overtydande, og dei ber tidvis preg av etterrasjonalisering. Corell gir mellom anna inntrykk av at dei økonomiske tiltaka som blei innførte mot dei norske jødane, måtte gjere det klart at jødane også stod i fare for å bli deporterte. No som vi veit historiefasiten, trer sjølvsagt eit tydeleg mønster fram. Men kvifor då starte med tiltaka under krigen, og ikkje til dømes Hitlers tale den 30. januar 1939, då han uttalte at ein ny verdskrig ville føre til utrydding av jødane i Europa?

Prisverdig formidling

I staden for dei overordna vyane vil eg derfor seie at den eigentlege styrken i boka ligg ein annan stad, nemleg i skildringa av dei som blei offer for desse svært dramatiske hendingane for snart 80 år sidan. Corell flettar fint inn historiene til utvalde norsk-jødiske familiar, og på den måten får ho fram det rike spennet i levemåtar og livsinnhald blant dei som nazistane gjorde målretta forsøk på å utslette. Her gjer forfattaren utvilsamt ein prisverdig forskings- og formidlingsinnsats.

Nettopp derfor er det også så beklageleg at ho ikkje set desse funna inn i ei betre fagleg ramme. Corell gjev til dømes inntrykk av at tidlegare litteratur om emnet har late den fysiske destruksjonen overskygga den økonomiske likvidasjonen. Den tette samanhengen mellom den økonomiske og den fysiske likvidasjonen blei etablert av Raul Hilberg alt i hans epokegjerande The Destruction of the European Jews (1961), noko som i Noreg er blitt vidareført særleg av Bjarte Bruland, sist i standardverket Holocaust i Norge, men òg saman med Berit Reisel som del av mindretalet i Skarpnes-utvalet. Derfor melder spørsmålet om kor nyskapande Corells tilnærming eigentleg er, seg nokså raskt.

Rett nok går Corell i dialog med Bruland ei rekkje plassar, men litt for ofte i noteapparatet og på detaljnivå (Hilbergs verk glimrar derimot med sitt fråvær), slik at boka saknar ei tydelegare posisjonering og forankring i faglitteraturen.

Ein lyt òg spørje seg kva spor forfattaren ønskjer å bringe debatten inn på når ho mot slutten av boka kjem inn på tidlegare framstillingar og oppsiktsvekkjande nok hevdar at «de norske historikerne […] har videreformidlet NS-aktørenes forsvarstaler» ved «at også det norske historiefaget i praksis har videreført forklaringen om at Nasjonal Samling kom de tyske okkupantene i forkjøpet, og slik sikret at verdiene som skulle tas fra jødene, forble på norske hender».

Eit tolkingsspørsmål

Slik eg les desse partia, gjev Corell her inntrykk av at norske historikarar medvite eller umedvite har bygd opp under «forestillingen om at de involverte i den økonomiske forfølgelsen hadde gjort det de gjorde til beste for Norge», noko Quisling og andre NS-aktørar hevda under rettsoppgjeret.

Om tolkinga mi er rett, skal dei omtalte historikarane få svare sjølv, men eg spør meg likevel om ikkje sitata Corell trekkjer fram, går an å tolke på andre måtar enn det eg oppfattar at ho gjer: Er det til dømes eit «forsvar» for NS å påpeike at dei ønskte å behalde ransutbyttet sjølv i staden for å dele det med tyskarane?

Slike merksnodige påstandar opptrer dessverre litt for ofte i teksten, og faktisk trudde eg Corell var feilsitert då ho i lanseringsintervjua undra seg på om «storsamfunnet kanskje var mer antitysk enn antinazistisk» (Klassekampen 26. oktober 2021), eit spørsmål som etter mitt skjønn ikkje eingong fortener ein diskusjon. (Kvifor slutta i så fall ikkje nordmenn i større grad opp om nazifiseringsprosjektet til NS, og kvifor er det då så omstritt «at motstanden mot tysk vold ble ført som åndskamp [dvs. holdningskamp] mot nordmenn [dvs. NS]», slik Hans Fredrik Dahl ein gong formulerte det?)

I boka er rett nok framstillinga noko meir nyansert ved at Corell påstår at det var det tyske overvakingspolitiet som gjorde denne vurderinga då dei tok valet om å nytte norske instansar i jødeforfølginga. Problemet er like fullt at Corell ikkje gjer eit truverdig forsøk på å forstå kvifor til dømes det tyske overvakingspolitiet agerte slik dei gjorde.

Derimot serverer ho eigne påstandar, rett nok med atterhald, men òg utan å gjere ein uttømmande diskusjon om kva kjeldene kan fortelje, og vrir i staden argumentasjonen over mot «storsamfunnets vurderinger og holdninger», vel å merke på ein heilt spesifikk måte. Eller som ho skriv: «Den ikke-jødiske befolkningen protesterte i realiteten ikke.»

For enkle forklaringar

Spørsmålet om kva rolle storsamfunnets haldningar spela for tragedien, er naturleg nok viktig å analysere, men iblant får ein inntrykk av at Corell eigentleg ikkje er så interessert i å gjere det. Kva med protestane frå kyrkja, til dømes, eller at det tyske overvakingspolitiet nytta norsk politi også då lærarane skulle arresterast? Kva seier slike døme om haldningar og struktur, om handlingsrom og om den spennvidda som trass alt fanst?

Ettersom Corell i for liten grad går inn i slike spørsmål, kan ein stundom få inntrykk av ein forfattar som har bestemt seg på førehand, og som legg opp til for enkle og unyanserte forklaringar på eit saksfelt som både er svært komplekst og involverer tusentals menneske.

Andre stader er rett nok framstillinga meir analytisk og balansert, men sjølv om forfattaren har gjort eit stort kjeldearbeid, gjer dei tidvis overspente konklusjonane og den utilstrekkelege forankringa i faglitteraturen dessverre at lovnadene som vert presenterte på baksida av boka, framstår som overdrivne.

Torgeir E. Sæveraas

Torgeir E. Sæveraas er
historikar og forfattar.