Sakprosa

Gaston Dorren:

Babel. Jorda rundt på 20 språk

Omsett av Hedda Vormeland
Pax Forlag

Gaston Dorren er ein nederlandsk forfattar som har spesialisert seg på sjangeren «populærlingvistikk». I 2017 gav han ut Lingo, som tar for seg over seksti europeiske språk og beskriv «særheiter» ved dei på kåserande vis. I år har han kome med ei bok som omhandlar tjue språk, og her går han djupare inn på bestemte tema med utgangspunkt i desse språka.

Mest brukte

Han har valt ut dei tjue språka som i globalt perspektiv har flest brukarar, med engelsk på topp med 1,5 milliardar brukarar, kinesisk (mandarin) som nr. 2 med 1,3 milliardar, spansk som nr. 3 med 575 millionar. Dette får han til ved å inkludere både morsmålsbrukarar og andrespråksbrukarar. Skulle han berre halde seg til morsmålsbrukarane, ville resultatet blitt heilt annleis. Da ville mandarinkinesisk tårne opp over alle dei andre med 900 millionar, med spansk langt etter på andreplass med 425 millionar, og engelsk først på tredjeplass med 375 millionar. Som morsmål dekker dei tjue språka halvparten av folka på planeten, men over 75 prosent kan kommunisere på eitt av dei, anslår han.

Nøkkelfakta

Med den metoden han har brukt, får han blant dei tjue største med seks opphavleg europeiske språk, tretten asiatiske og eitt afrikansk. Desse rangerer han med det minste (vietnamesisk) først og engelsk til slutt – slik at kapittelnummereringa går frå 20 til 1. Kvart kapittel innleier han med nokre nøkkelfakta om språket på éi side, og så følgjer hovudkapittelet som konsentrerer seg om eit fritt valt emne med tilknyting til og utgangspunkt i det aktuelle språket. På den måten får han framstilt og drøfta mange ulike aspekt ved språk, språkbruk, språkkamp og språkmakt. For det meste framstiller han stoffet i vanleg forteljande prosa, men to kapittel har form som dialogar (spørsmål og svar, om persisk og engelsk) og eitt omfattar ei ordliste over internasjonalt kjente ord frå det aktuelle språket (arabisk).

Emneområda for dei ymse kapitla kan grupperast slik:

– samfunn og historie, i stor grad den historiske utviklinga, prega av maktkampar, undertrykking og ekspansjonsbølgjer, som har bringa språka dit dei er i dag på verdsscena (tamil, tyrkisk, persisk, swahili, fransk, malayisk, portugisisk, hindi/urdu, engelsk)

– språklege særtrekk, for ikkje å seie særheiter, ved dei omtalte språka (koreansk, javanesisk, panjabi, japansk, tysk, russisk, arabisk, spansk)

– skriftsystem (bengali, kinesisk, japansk)

– læring (kapittelet om vietnamesisk handlar om forfattarens mislykka forsøk på å lære seg språket)

Utfordrande

At boka omhandlar så mange asiatiske språk, gjer at ein lesar får bryne seg på nokre ganske utfordrande termar og omgrep, og forfattaren kan nok da ha sine problem med å gjere stoffet forståeleg. Det kan gjelde dei koreanske «ideofonane», som inneber eit langt sterkare samband mellom lydstruktur og tyding enn vi er vant til i vår del av verda, og det russiske språket si tilknyting til den indoeuropeiske språkfamilien. Her snublar forfattaren i to (for fagfolk) velkjente termar, når han bruker ordet omlyd (vokalskifte i germanske språk av typen mann–menn) om fenomenet avlyd (eit langt meir innfløkt mønster av vokalskifte i dei gamle indoeuropeiske språka), som er det han prøver å forklare. Elles finn eg ikkje mykje av feil i dei språkomtalane eg kan kontrollere. Dei fleste kapitla er klare og opplysande.

Om eg heilt kort skal trekke fram andre emne knytt til enkelte av språka, kan eg nemne desse:

Japansk: Her er «kjønn» temaet, for i Japan har dei sterkt ulike normer for språkbruk mellom dei to kjønna.

Swahili: Her utvidar Dorren perspektivet og beskriv den spesielle mangspråklegheita på grasrotnivå i Afrika, som gir afrikanarar langt lågare terskel for å lære ulike språk i miljøet rundt dei uformelt, gjennom praktisk bruk, enn det vi er vant med i Europa, der språklæring er ein langt meir formalisert prosess og sentralt bestemte normer spelar ei langt større rolle for akseptert språkbruk.

Hindi-urdu: Dette er eitt språk som har fått to utformingar basert på religion: hindi i det som vart det hinduistiske India, urdu i det som vart det muslimske Pakistan. Dorren beskriv her korleis skilnader i ideologi kan føre til at eitt språk deler seg i to.

Mandarin: Her konsentrerer han seg om skriftspråket og avslører «mytar» om det. Han har også ein ekskurs om det enda meir innfløkte japanske skriftspråket (som bygger på det kinesiske).

Og til slutt engelsk: Her gjennomfører han ein dialog om grunnane til at engelsk har fått den leiarposisjonen det har i verda i dag, og prøver igjen å oppklare nokre mytar, og om utsiktene for denne maktstillinga i det framtidige digitale verdssystemet der kunstig intelligens vil spele ei stadig viktigare rolle.

Eg går ikkje meir inn på det her, dei interesserte kan lese boka. Det er altså litt for kvar smak der. Det heile blir avslutta med ei liste over dei viktigaste kjeldene forfattaren har brukt for dei enkelte språka han omtalar.

Lars S. Vikør

Lars S. Vikør er professor i nordisk språkvitskap.