Sakprosa

Peder Chr. Kjerschow:

Musikktenkningens historie IV. Romantikken og dens opptakt.

Solum 2019

Dei tre binda i serien Musikktenkningens historie, som musikkvitaren og organisten Ove Kristian Sundberg gav ut mellom 2000 og 2007, er blitt norske standardverk om idégrunnlaget for musikken frå antikken til barokken. Sundberg døydde i fjor. Der han sleppte, på midten av 1700-talet, fylgjer Peder Chr. Kjerschow, musikkvitar og tidlegare rektor ved Nansenskolen på Lillehammer, no opp med bind fire i serien.

Boka spenner frå filosofane Rousseau til Nietzsche. Musikkhistorisk har me altså med musikken frå tida like før og under wienerklassisismen å gjera (med komponistar som C.P.E. Bach, Haydn og W.A. Mozart) og fram til seinromantikken (der Wagner sjølvsagt står sentralt). Er så Kjerschows bok eit jamgodt framhald av Sundbergs presist skrivne og informative bøker?

Nytt kjenslesyn

Boktittelen Romantikken og dens opptakt er god. «Opptakt» i overført tyding nyttar me jo ofte, men den opphavlege tydinga av ordet er den fyrste, ufullstendige takten i byrjinga av eit musikkstykke. Å sjå på ein periode i musikkhistoria som opptakt til noko større som skal fylgja, er like vanleg som det er problematisk; retrospektive omgrep som «førklassisisme» eller «førromantikk» er uttrykk for ettertidas problem med å avgrensa klåre epokar.

Andre halvdel av 1700-talet er slik sett ei utfordrande tid for musikkhistorikaren, med all den eksperimenteringa og individuelle fantasirikdomen som føregjekk då. Men éin ting stikk seg ut som klår tendens: den auka interessa for kjensler, for nyansane i kjenslelivet. I musikken førte det til at det rubrikkaktige kjenslesynet i barokken («affektlæra») gjekk av moten. Den uttrykkssterke stilen me kallar Empfindsamkeit oppstod, den som fell saman med litteraturens Sturm und Drang-periode i Tyskland (Goethes Werther og så bortetter). Det blir feil å redusera denne tida til ein romantikk på embryostadium, slik somme gjer, for stilen står godt på eigne bein, sjølvstendig og mangfaldig som han er. Men idémessig har tendensen ei opptaktskjensle ved seg, «et forvarsel om en kommende romantisk strømning», som Kjerschow kallar det.

Ikkje lettlesen

Stilproblematikk og veikskapen ved stivna epoketenking er noko Kjerschow slepp å drøfta inngåande, all den tid han ikkje har skrive noka tradisjonell musikkhistorie, men ei musikalsk idéhistorie. Og det har han lukkast med – boka kan lesast både av musikkhistorisk interesserte som ynskjer å skjøna idégrunnlaget for musikken i perioden, og av generelt filosofisk interesserte som vil vita korleis filosofane tenkte om musikk. Dei med filosofibakgrunn har nok best føresetnad for å skjøna resonnementa, for boka er langt frå lettlesen. Noko forfattaren får fint fram, er at ei gjeven musikkestetisk haldning ikkje naudsynleg reflekterer musikken i samtida, eller vice versa. Godt poengtert er òg musikken si særstilling andsynes dei andre kunstartane på 1800-talet: Som kjent gjer realismen og naturalismen seg gjeldande i litteraturen og biletkunsten frå midten av hundreåret, medan musikken og musikktenkinga held fast på det romantiske.

Dei kring 150 åra boka tek føre seg, er elles ein spesielt fruktbar periode i musikktenkingas historie, der sjølv dei største filosofane reflekterer over det gåtefulle ved musikken. Oppvurderinga av musikken hjå dei intellektuelle har å gjera med overgangen frå «etterlikningsestetikken» til «uttrykksestetikken» midt på 1700-talet, noko Kjerschow drøftar inngåande i fyrste delen av boka. Kva ligg så i dette estetiske paradigmeskiftet, i overgangen frå imitasjon til uttrykk?

Høgst og reinast

Etterlikningsestetikken føreset at kunsten hentar innhaldet sitt frå noko som alt er kjent og ligg utanfor kunsten. Så lenge denne retninga dominerte, stod den klingande musikken lågt i kurs hjå lærde i samtida. Dei peikte på den manglande evna tonande kunst har til å framstilla, til å målbera eit klårt identifiserbart innhald, noko til dømes dikting og biletkunst jo ikkje har noko problem med.

Uttrykksestetikken, derimot, snur dette som før blei sett på som veikskapen ved musikken til styrken til musikken, noko som inneber ei auka verdsetjing av det reint musikalske meiningspotensialet. Dette opnar for den romantiske tanken om at kunsten kan representera ein original og sjølvstendig parallell til naturen, at kunsten via mennesket har rot i naturens eiga skaparkraft. Musikken som kunstart rykkjer no ikkje berre opp på same nivå som dikting og biletkunst, men får jamvel status som den høgste og reinaste kunsten, nettopp av di han ikkje lyt gå den generaliserande og reduserande omvegen om omgrep for å verka.

Som døme på dette kan me sitera svaret tyske Felix Mendelssohn gav ein som spurde kva eit av klaverstykka hans tydde. «Tankane som musikken uttrykkjer, er for meg ikkje for uklåre til å kunna omsetjast til ord, men tvert om for klåre», svara komponisten.

Absolutt musikk

Stykket Mendelssohn tala om, var frå samlinga Lieder ohne Worte, «Songar utan ord». Tanken om at den reine og referanselause instrumentalmusikken er den høgste, kallar me «absolutt musikk». Kjerschow fylgjer denne tendensen gjennom heile boka, frå den skotske filosofen og samfunnsøkonomen Adam Smith (1723–1790) til den austerrikske musikkritikaren Eduard Hanslick (1825–1904).

Smith skreiv at musikken «sjelden er innstilt på å fortelle noen spesiell historie eller imitere noen spesiell hendelse eller i det hele tatt antyde noen spesiell gjenstand adskilt fra den kombinasjonen av tonere som den består av», og at «dens mening derfor kan sies å være fullendt i seg selv og ikke trenge noen fortolker til å forklare den». Hjå Hanslick er tanken om det autonome ved musikken meir polemisk tilspissa: Det musikken ikkje kan utan hjelp (frå ein tekst eller eit program), «det kan den overhodet ikke».

Allkunstverk

Hanslick polemiserte mot den «nytyske retninga», særleg operakomponisten Richard Wagner (1813–1883), som tvert om ville sameina alle kunstartane i eitt stort Gesamtkunstverk, eit «allkunstverk».

Korleis Wagner blei påverka av filosofen Arthur Schopenhauers musikksyn, korleis Schopenhauer og Wagner igjen blei avgjerande for den unge Friedrich Nietzsche, som såg på Wagner som ein kulturell frelsarfigur, før han så braut med komponisten – alt dette framstiller Kjerschow presist og med eit minimum av tematiske omvegar.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar, musikkvitar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.