FAGBOK

Per Bjarne Ravnå:

Jesus frå Nasaret. Mislykket profet eller guds sønn

Dreyer

Ettersom det ser ut til at det er naudsynt for alle samfunn å ha ein religion, kjem vi ikkje unna at vi i Vesten på nokre viktige område har vore heldig med vår kristne religion. Her er grunnen: Denne religionen vart stifta av folk som brukte eitt språk – arameisk – medan dei kanoniske tekstane er skrivne på eit anna, nemleg gresk. Då vert denne religionen ein omsetjings- og tolkingsreligion, der rasjonell filologi kan få frigjerande oppgåver. For det finst ikkje ein-til-ein-omsetjingar: Arameiske ord finn ikkje alltid eit heilt tilsvarande ord på gresk. Det krev i sin tur historiekunnskap og arkeologi for å rekonstruere kontekstar der orda vart sagt.

Fleire perspektiv

Dinest er det heldig at det ikkje berre er ei slik kanonisk framstilling: Det er fire evangelium og Paulus-breva. Då får vi fleire ulike perspektiv. Og sjølv om tre av evangelia går for å vera «synoptiske», det vil seie at dei har samanfallande perspektiv, er det mange skilnader mellom dei, nokre av dei motseiande. Her vert rasjonell vitskap direkte utfordra og ufriviljug invitert inn.

Men det var først med renessansehumanismen på 1400-talet at filologisk vitskap byrja å studera originalmanuskript på kritisk vis. Reformasjonen, med krav om «skrifta aleine» og nye omsetjingar til lokale nasjonalspråk, trekte rasjonell vitskap ytterlegare inn. Frå 1800-talet av, i takt med utviklinga av humanistisk vitskap, fekk vi ein straum av historiske Jesus-framstillingar, etter kvart i Noreg òg. No har vi fått endå ein, ifølgje forfattaren, Per Bjarne Ravnå frå Nord Universitet, av di det skal ha vore gjort store framsteg i bruk av «historiefaglege» metodar.

Ravnå er ein mild ateistisk historikar som konkluderer med at ut frå slike metodar var Jesus ein mislykka profet. Korleis kjem Ravnå dit? Først går han gjennom alle kjeldene vi har, og ser på dei som vanlege historiekjelder. Problemet er at vi har ingen andre uavhengige kjelder. Men filologien meiner tekstanalytisk at Markus er først, og at Matheus og Lukas brukar han. I tillegg meiner filologien at alle tre synoptikarane brukar ei tidlegare skriftleg kjelde med Jesus-ord som vert kalla Q. Ho er rekonstruert ut frå evangelia. Særs hypotetisk. Men i denne forskinga er det ein tendens til at slike hypotesar forsterkast av at dei vert brukte, sjølv om dei fører til forskjellige konklusjonar.

På eitt felt er forfattaren på heimebane, nemleg som spesialist på romersk historie. Vi får mykje interessant stoff om korleis romarane herska gjennom lokale klientkongar, og korleis dei normalt reagerte på religiøs uro. At Pontius Pilatus var så nølande framføre Jesus, verkar usannsynlig ut frå at han seinare fekk sparken av keisaren for å ha vore for brutal mot slike. Så dette kan ha vorte lagt til av evangelistane for å mildna tilhøvet til dei romerske herskarane under forfølgingane mot slutten av 100-talet.

Mirakelgjennomgang

Særleg interessant er gjennomgangen av mirakla. Ravnå meiner overtydande at alle dei fysiske lækingane kan ha funne stad. Dei kan forklårast ut frå datidas diagnostikk og placebo-effektar. Demonutdrivingar er òg sannsynleg, og kan forklårast med moderne psykiatri. Og kvifor skulle dette vera så merkeleg når Snåsamannen har lækja, gjerne berre gjennom telefonen, meir enn 50.000? Derimot finn Ravnå at direkte brot på naturlovar (stilla storm, gå på vatn) er lite trulege, særleg basert på korleis dei vert fortalde.

Slik forteljarteknisk analyse kan brukast i fleire tilfelle: Ingen var vitne til at Jesus vart freista av djevelen. Ingen av disiplane var til stades inne hos Pontius Pilatus, så ingen kan ha høyrt diskusjonen der. Dette må vera dikting.

Sterkast er kan hende Ravnås drøfting av kva som var bodskapen til Jesus: At han sjølv var Messias i jødisk forstand, og at Guds rike var så nært at det ville koma i samband med innmarsjen i Jerusalem. Dette er noko både Jesus sjølv og disiplane har trudd, og ettersom dette ikkje hender, er han altså ein mislukka profet. Kven var han då? Guds son? Men korleis kunne ein slik ein vera uvitande om så mange ting?

Menneskesonen

Når det gjeld spørsmålet om kva Jesus meinte med å vera «menneskesonen», gjev Ravnå prov på interessant filologi: Han ser på det arameiske ordet som har vorte omsett til det greske ordet for menneskeson: På arameisk er dette ein kvardagsleg måte å omtala seg sjølv i tredje person, medan gresk manglar eit tilsvarande uttrykk, og difor konstruerast ei kunstig form som gjer uttrykket meir opphøgd. Tilsvarande meiner ein tysk islamekspert at det ikkje er jomfruer ein vert lova i paradis, men rosiner, av di eit arameisk ord har blanda seg inn i arabisk, men vorte mistydd. Men han måtte publisera dette anonymt. Ravnå er trygg.

Det er når Ravnå går laus på Jesu oppstode med sine historiefaglige metodar, at det er vanskelegast å følgja han. Òg for han sjølv. Her er mengda av teologi som er voven inn i framstillinga så stor at sjølv historiefaget kjem til kort. Slik sett er det tryggande for dei bokstavtru. Dette er den viktigaste delen av denne religionen. Her får trua vera i fred.

Boka er inspirerande og personleg spenstig skriven. Eg vil tilrå henne til alle som er opptekne av tilhøvet mellom tru og vitskap. Mange gonger klarar Ravnå å få oss til å sjå på tekstane med friske auge.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus i filosofi og fast bokmeldar i
Dag og Tid.