Sakprosa

Thomas Philippon:

The Great Reversal. How America Gave Up on Free Markets

Havard University Press, Boston 2019

Økonomar flest liker fri konkurranse, du finn få økonomar som ikkje meiner at Adam Smith hadde rett i det meste. Men økonomar liker ikkje kapitalistar, det gjorde heller ikkje Smith. Kapitalistar prøver alltid, ja, alltid, å rotta seg saman for å danna kartell og hindra nye aktørar å koma inn i marknaden. Maktar kapitalistane å samarbeida, vert varer og tenester dyrare, investeringane færre og løningane lægre enn dei elles ville ha vore. Mange på venstresida seier det er merkeleg at liberalistar roper etter ein sterk stat, for, meiner dei, frie marknader handlar om at staten skal halda seg unna. Dei som seier slikt, har korkje forstått Adam Smith eller fagøkonomi. Smith ynskte og økonomar ynskjer ein sterk, men rettferdig stat. Dei ynskjer ein stat som hindrar at kapitalistane får konspirera mot fellesskapen. Dei ynskjer ein stat som legg til rette for fri konkurranse.

Thomas Philippon er fransk og kom til USA for å taka doktorgraden i økonomi i slutten av 1990-åra. USA var noko heilt anna enn Frankrike. Internett var mykje raskare og mykje billigare enn heime, mobiltelefoni kosta lite, og Philippon kunne for fyrste gong i livet nærast fly fritt omkring. Flybillettar var tett på gratis. Varer, mat og PC-ar, ja, alt mogleg rart var mykje billigare enn heime i Europa. Den unge Thomas fekk over natta ein mykje høgre levestandard.

No motsett

No er det meste snudd på hovudet. Internett i USA er dyrt og tregt, datapakkane og samtalane over mobiltelefon er alt anna enn billige, og å fly kostar ein liten formue. Varer og tenester er no jamt over mykje billigare i EU enn i USA. Det verste området er kanskje banksektoren. For som alle som har vore i USA dei siste åra, har oppdaga: Innan bank er USA eit u-land. Folk betaler framleis med sjekk, og det å overføra pengar kostar ein god del av summen.

Men éin ting har vore mykje meir lønsamt i USA enn i EU dei siste tjue åra: aksjar. Vi bør alle kjenna på frustrasjonen over det Finansdepartementet har gjort, dei krev nemleg at Oljefondet kjøper langt fleire aksjar i Europa enn i USA. Det har vore eit svært dyrt mistak, for aksjar har stige mykje meir i USA enn i EU. Finansdepartementet har enkelt og greitt ikkje forstått noko grunnleggjande: at amerikanske verksemder tener mykje meir enn europeiske, og det gjer dei av di EUs indre marknad fungerer mykje betre enn den amerikanske marknaden.

EU gjer det betre

Det Philippon gjer i boka, er systematisk å samanlikna USA med EU, og soga han fortel, er tragisk. På område etter område er det no berre tre–fire aktørar att i USA, og desse gjer det dei kan for ikkje å konkurrera. Alle desse lågprisaktørane innan flysektoren som dukka opp etter at Jimmy Carter deregulerte flymarknaden, er no borte. Dei er slukte av dei fire store, som no vert berga av sentralbanken, Federal Reserve (Fed), og Donald Trump. Det same gjeld innan mobil, internett, bank og medisin – lista berre går og går. I EU er det motsett. Der er konkurransetilsyna ivrige, harde og modige. EUs indre marknad er bygd opp etter leisten som Ronald Reagan og Margaret Thatcher laga. Bill Clinton oppførte seg som Reagan og Thatcher. Men gjennom dei 20 siste åra har pengemakta i USA vorte for sterk, lobbyistane vinn nesten kvar gong.

Den amerikanske marknaden er no dominert av aktørar som har makta å verta så store at dei er «too big to fall», som det heiter. Vi såg det fyrst under finanskrisa. Clinton gjorde mykje rett, men den store feilen han gjorde, var å oppheva reguleringane som kom på plass under Roosevelt, han oppheva skiljet mellom forsikring, sparing og lån, og spekulasjon. Dimed fekk USA nokre enorme finansselskap som var så samanvovne at dei ikkje kunne få lov til å falla. Under koronakrisa ser vi det same, ikkje berre i finans, men over heile lina. Redningspakkane er så perverst utforma at dei store kapitalistane får låna pengar direkte av Fed, for med desse pengane å kjøpa aksjar som dei så deponerer som pant i Fed. Når så aksjane går opp av di alle desse pengane vert sprøyta inn i finansmarknaden, sit dei som fekk låna direkte frå Fed til nullrenter, att med ein stor vinst. Dette siste skriv sjølvsagt ikkje Philippon om, men han hadde ikkje vore forundra over denne perversiteten.

Kva datarevolusjon?

Tak noko så enkelt som data. I Noreg har bankane gått gjennom ein datarevolusjon. Vi nordmenn har verdas lægste transaksjonskostnader. I USA, derimot, betaler ein framleis, som for hundre år sidan, 2 prosent av dei pengane ein har inne i finanssystemet, for transaksjonar og forvalting. Den manglande viljen til å regulera finansmarknaden har vidare ført til at finanssektoren har vorte ein dominerande del av BNP, men ingenting av dette kjem vanlege amerikanar til gode. Finanssektoren syg i tillegg til seg talent som kunne ha gjort stor nytte for seg andre stadar. Philippon seier seg heilt samd med den gamle og legendariske sentralbanksjefen Paul Volcker og hans sitat om at «den einaste nyttige nyvinninga innan finans dei siste 40 åra, er minibanken».

Den manglande viljen til å halda oppe konkurransen syner seg spesielt att i løningar. I EU har lønstakarane makta å halda oppe sin del av verdiskapinga, i USA ikkje. Eg er stygt redd for at koronakrisa fører til at konkurransen også forsvinn i EU, under den falske påstanden at vi må halda på arbeidsplassane. Men USA er då framleis rikt? Ja, men ikkje den jamne amerikanaren. Du kjem forresten til å hata Facebook endå meir etter å ha lese denne boka. The Great Reversal er strålande og grunnleggjande trist.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.