Sakprosa

Joseph Henrich:

The Weirdest People in the World: How the West Became Psychologically Peculiar and Particularly Prosperous

Allen Lane, London 2020

Då ein kjenning spurde kva for ei bok eg ville melda, svara eg: «Den nye weird-boka, som sel så godt internasjonalt.» «Kva er ho om?» «Om du sit på med ein kompis, og kompisen køyrer for fort og skadar ein person, kva svarar du om advokaten hans før rettssaka ringjer og spør deg om å vitna falskt?» «Det seier eg sjølvsagt nei til.» Stort sett alle protestantar seier nei til å vitna falskt. Men ein sørkoreanar stiller opp for venen sin nesten alltid.

Omgrepet weird står i denne samanhengen for western, educated, industrialised, rich and democratic. Denne kombinasjonen er uvanleg i verda, ja, sprø. Psykologar og etter kvart økonomar har prøvt å undersøkja korleis vi tenkjer i det nye faget åtferdsøkonomi. 

Såkalla psykologiske spel har vorte populære rundt omkring på ulike campusar. Du sit bak ein skjerm, og du får lovnad om 100 dollar, men dei må du dela med ein annan person som sit på den andre sida av skjermen. Problemet er berre at de båe må vera samde i fordelinga, elles ryk alle pengane. Gjev du han eit skambod, veit du at han truleg seier nei. Er du som meg, tilbyr du han 50 dollar. Det gjer folk med weird-hjernar, i snitt tilbyr dei knapt 50 dollar. Dei veit at den andre heller går vekk enn å taka mot ein liten sum. I Amazonas tek folk imot skambod.

Gratispassasjerar

Lat oss seia at vi utvidar spelet. Seks personar spelar mot kvarandre. Fleire gonger kan de spela mot kvarandre. Dei pengane du legg i potten, vert dobla, og så vert alle pengane delte på alle seks deltakarane. I Vesten gjev vi mykje, og den som ikkje gjev mykje, gratispassasjeren, vert stort sett straffa av dei andre. Han aksepterer straffa og sluttar å vera usolidarisk. I den arabiske verda gjev dei lite, og det endar med krangel og ufred om gratispassasjerar vert straffa.  

Vi som har weird-hjernar, ser på oss sjølve som individuelle, vi liker formelle reglar og føyer oss etter dei. Dessutan tenkjer vi på eit vis som vi definerer som rasjonelt. Vi er dårlege vener, vi ser på oss sjølve som autonome, men vi har likevel høg tillit til andre. Vi er tolmodig, er viljuge til å utsetja glede og prøver å tenkja uavhengig av kva andre meiner. Andre er ikkje slik. Dei ser på seg sjølve som ein del av ei gruppe: slekta eller klanen som styrer på basis av tradisjon.

Lang bok

The Weirdest People in the World er på over 700 sider og har så mange moment at det er umogleg å seia noko samlande i ei bokmelding. Men den store feilen vestleg samfunnsvitskap, psykologi og særleg økonomifaget har gjort, er å slutta frå forsøk på vestlege studentar til noko ålment. Ja, vi vestlege menneske har mykje den same hardwaren som andre, men vi puttar heilt andre ting inn i han. Hjernen vi har, er faktisk fysisk ulik hjernen til medlemar av klansamfunn, som dei flest andre er eller har vore inntil nyleg.

Joseph Henrich er utdanna romfartsingeniør. Men han har òg ei doktorgrad i antropologi. Dessutan har han vore professor i mykje ulikt og arbeidd med evolusjon. No er han professor ved Harvard. Han og forskarkollegaer og studentar har reist verda rundt for å finne ut kor ulike vi er. Han er i tillegg ein særs dyktig historikar. Han snur så mykje opp ned på det vi trudde vi visste, at eg skulle ynskt at eg hadde boka då eg var 19 år og skulle byrja som student. Då hadde eg vore spart for mykje vrøvl.

Kvifor har vi til dømes så låge renter i Vesten? Økonomar forklarar det med stadig betre institusjonar og stadig betre finansmarknader. Ja, det er i og for seg sant. Men kvifor får vi stadig betre institusjonar og djupe finansmarknader? Av di vi gjennom 1500 år har vorte stadig betre på utsetja glede og tilfredsstilling, og det fell saman med ein like lang rentenedgang. Når mange er viljuge til å låna ut pengar og utsetja glede, vert kapitalen billigare. Folk som ikkje lit på kvarandre, har høge renter og dårlege finansinstitusjonar.

Unik forklaring

Henrich byrjar med det antro­-
pologar som regel er samde om når han skal forklara den lange velstandsrevolusjonen: eksogame ekteskap – utgifte – er godt, endogame – inngifte – er dårleg. Men så kjem det unike hjå Henrich: Han trekkjer inne romarkyrkja. Ho la av grunnar som ikkje er heilt klare, ned forbod mot å gifta seg med syskenborn og tremenningar. Du måtte i praksis ut av klanen for å gifta deg. Det gjorde oss til individ. Og når klanen gjekk i oppløysing, vart arveretten individuell. Det var ein fordel for vestkyrkja. Då kunne dei lova syndeforlating i byte mot land på dødsleia.

Grunnen til at reformasjonen vart så populær i Storbritannia og i Nordsjølanda, var at det var her kyrkja åtte mest land. Då kunne herskarane kverrsetja ekstra mykje. Reformasjonen gav oss noko nytt i tillegg. Krav om lesekunne, for Luther lærte oss å studera skrifta for å gjera oss opp ei meining. Det gjorde oss endå merkelegare.

De må nesten lesa boka for å forstå tankemønsteret. Men eitt enkelt spørsmål kan nok dei fleste av oss svara på: Kva incentiv har ein som er medlem av ein klan, til å investera og gjera livet betre når vedkomande ikkje får halda på vinsten sjølv? Vi vestlege er elles vortne så unormale at vi ikkje lenger får born. Kanskje suksessen vert vår undergang? Dessutan har vi slutta å disiplinera kvarandre.

Etterkomarane til klanmedlemar som har flytta til Vesten, tenkjer framleis som klanmedlemar. Ja, dei sørasiatiske samfunna har no stor økonomisk suksess. Då dei ville verta som Vesten, la dei ned forbod mot inngifte. Men dei er framleis nokså ulike oss. Individualistane i Hong Kong har lært seg at det er skilnad på britisk og kinesisk styre. 

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.