Sakprosa

Samuel Gregg:

Reason, Faith and the Struggle for Western Civilization

Regnery Publishing

Ikkje mange i Noreg har høyrt om The Acton Institute, men det er altså ein amerikansk tenketank, med filial i Roma, som skal fremja liberalistisk marknadsøkonomi kopla til jødisk-kristen moral. Han vart stifta i 1990 av ein katolsk pater, og er mykje av eit talerøyr for konservativ katolsk ideologi – den som den førre paven, Benedikt, men ikkje den noverande paven, står for.

Ein skulle då ikkje tru at det derifrå kunne koma noko av interesse for norske halvprotestantiske sosialdemokratar, som vi alle er. Men no har forskingsleiaren på dette instituttet, Samuel Gregg, med ein doktorgrad i moralfilosofi og politisk økonomi frå Oxford, nettopp gjeve ut ei bok om tilhøvet mellom tru og fornuft, og kva rolle dette tilhøvet spelar innanfor vestleg sivilisasjon. Det er ikkje til å koma frå at dette er eit tema som i tillegg til å vera idéhistorisk interessant, også er aktuelt for motstanden mot den pågåande utviklinga i Noreg i retning av eit aukande skilje mellom religion og eit sekulært demokrati. Her kan katolikkar og protestantar sameinast, sjølv om dei innbyrdes ikkje nettopp velsignar kvarandre.

To hovudtesar

I boka har Gregg to hovudtesar. Den første er ein tese om nasjonalistisk kulturidentitet som òg norske verdikonservative kunne omfamna: Frå opplysingstida har vi fått ei stor forteljing om at vi i Europa etter religionskrigane på 1600-talet omsider la bak oss undertrykkinga religionane hadde påført oss, til fordel for ei frigjering av rasjonalitet, både i politikk og i vitskap. Men for Gregg er dette ei falsk forteljing: Ho overser at menneske treng ein «tjukkare» identitet enn kva rasjonalitet aleine kan gje.

Så Gregg innfører eller opphøgjer omgrepet «Vesten», som ikkje berre inneheld slike sekulære verdiar som demokrati, maktfordeling, fri marknad og så bortetter, men dessutan ein jødisk-kristen religiøs tradisjon. Japanarar og sørkoreanarar blir difor stengde ute frå eit slikt «Vesten», sjølv om dei er allierte med oss. Om vi i Vesten kastar ut den jødisk-kristne tradisjonen, vert vi identitets- og rotlause.

Den andre tesen heng saman med den første: at det ikkje er eit utvendig tilhøve mellom trua i den jødisk-kristne tradisjonen og den rasjonaliteten som utfaldar seg i «Vesten». Tvert imot ber jødisk-kristen religion på sin eigen rasjonalitet. Og han er like mykje opphavet til moderne sekulær rasjonalitet som gresk filosofi, ifølgje opplysingstida, er det.? Gregg legg vekt på at dei jødisk-kristne forteljingane, i motsetnad til (greske) myter, gjeng føre seg i ei verkeleg historisk verd. Han legg òg mykje inn i at Johannes seier at i byrjinga var «logos», då forstått som rasjonalitet. Seinare viser han mykje til Thomas Aquinas, som laga eit system der tru stod over fornuft, men der dei òg hadde eit samanfallande område kor fornuft kunne gje prov på Guds eksistens. Til slutt investerer han mykje i å visa at ei fornuft som riv seg laus frå eit slikt system, vert «korrumpert», særleg i form av «scientisme», altså trua på at naturvitskap er det einaste som gjev objektiv kunnskap. Men òg i form av rasjonalistisk politisk framstegsdogmatikk, som ein finn hos jakobinarar, marxistar, positivistar og utilitaristar. Samstundes legg Gregg vekt på å visa at det ikkje er sant at katolikkar har vore avvisande mot ny vitskap.

På den andre sida har tru vorte like skadd av å vera skild frå fornuft. Luther var sjølvsagt på feil vegar med tesen om «tru aleine». Seinare har liberal teologi spreidd seg på tvers av konfesjonar. Til og med hos ein katolsk pave som Franz, som feilaktig og irrasjonelt trur at fattigdom er rota til alt vondt, til dømes islamistisk jihadisme. I motsetnad til Benedict eller Ratzinger, Greggs helt, som i 2006 heldt ein tale i Regensburg der han siterte ein bysantinsk keisar som på 1400-talet hadde eit oppgjer med islam og meinte den religionen oppmoda til vald. Noko som vart bekrefta av at Ratzingers tale førde til valdelege opptøyar og drap. Så muslimsk tru er irrasjonell. Og bin Laden var ikkje fattig.

Rasjonalitet

Til den første tesen kan ein innvenda at det i Noreg i dag er ein stor prosent som får god nok tjukk kulturell identitet gjennom skiidrott og bunader og lutefisk, som tillegg til grunnlov og demokrati, og med jødisk-kristen tradisjon berre på julaftan. Gregg har ikkje skjøna kva religionsfridom er: at då skal alle religionar stillast likt.

Og til den andre tesen: Alle homo sapiens har rasjonalitet. Ein animistisk jeger og samlar observerer og lager hypotesar. Og sjølvsagt brukte jødane fornuft også i religionen sin. Men ikkje mykje. At forteljingane gjekk føre seg i ei realistisk verd, er ikkje noko teikn på rasjonalitet så lenge denne verda var full av irrasjonelle mirakel: at det raude havet delte seg eller at folk stod opp frå dei daude og så bortetter. Som Spinoza og Hume peika på: Ingen av desse mirakla oppfylte krav til rasjonalitetens objektive kjeldekritikk.

Gregg meiner at Aristoteles/Thomas allereie hadde utvikla rasjonelle krav om å grunngjeva med bruk av observasjonar. Dei meinte slike induksjonar kunne gje absolutt kunnskap, også induktive gudsprov. Nei, nei. Dette er det berre thomistar som trur. Og når det gjeld vitskapens korrupsjonar: Nesten alle vitskapsfolk er i dag tilhengjarar av Poppers kritiske rasjonalisme, som avviser absolutte sanningar. Gregg slåst mot stråmenn. Og plukkar data som høver han: Jau, Einstein tala om gud, men det var Spinozas gud, ikkje guden til katolikkane.

Men Reason, Faith and the Struggle for Western Civilization er skriven på godt rasjonelt vis, slik at det er lett å sjå kva Gregg argumenterer for, og difor mogeleg å formulera motargument, noko eg har gjeve eksempel på her. Kampen mellom tru og fornuft held fram!

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus, Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.