Litterær forteljing

Johan Vibe:

En Professor.
Fortælling

Innledning ved Jon Haarberg og Tone Selboe.
Tekstutgivelse og kommentarerved Jon Haarberg.
Det norske språk- og litteraturselskap/bokselskap.no
Oslo (1882) 2018

Først nokre opplysningar til litteraturelskarar som kan lesa digitale tekstar: I 1953 vart Det norske språk- og litteraturselskap stifta, av mellom andre Francis Bull og Didrik Arup Seip, med eit ønske om «å tilby både vanlige lesere og forskere pålitelige, vitenskapelige utgaver av landets skriftlige kulturarv». Selskapet har no utvikla ei framtidsorientert digital nettside, Bokselskap.no, der ein gratis kan lasta ned det meste av norsk kanon som er meir enn 70 år gamal.

Men Bokselskapet byr ikkje berre på ferdigkanoniserte klassikarar. Selskapet har tydelegvis òg ein ambisjon om «etterkanonisering», der dei hentar fram kan hende ufortent gløymde verk. Eit slikt verk er nyss vorte ferdigdigitalisert og tilgjengeleg: Ei «Fortælling» med tittelen «En Professor», av den i dag heilt ukjende forfattaren Johan Vibe (1840–1897). Utdanna jurist, men praktiserande forfattar, har han etterlate seg lystspel, forteljingar, romanar og fagbøker. Som landsmåls- og bondehatar høyrde han til på høgresida i datidas politiske kulturkampar, ein tidleg Nils Kjær, som lik han for det meste skreiv humoristisk og satirisk. Var det difor han vart gløymd av ettertidas radikale elite?

Lystspel

Men kvifor vert Vibe plutseleg no hugsa? Truleg meir av akademiske enn litterære årsaker. Dei to litteraturprofessorane som innleier og skriv om forfattaren og teksten, er lærde på den noko spesielle sjangeren «universitetsromanar», ukjend på Vibes tid, men særleg utvikla av David Lodge ut i 1980-åra. No kan dei skryta av å ha oppdaga Noregs første roman – og ein av verdas første romanar – innan sjangeren, sjølv om sjangeren altså ikkje fanst den gongen. Det gjer at sjangerkriteria berre kan brukast utanfrå. Vibe sjølv prøvde ikkje å konstruera ein «universitetsroman».

Kva var det han sjølv truleg meinte han laga? Eit klassisk lystspel, for forteljinga kunne like gjerne vore utforma som eit skodespel. Ein roman er det i alle fall ikkje, til det er karakterteikningane for flate og for mykje underordna plottet. Som vanleg for lystspel er plottet basert på forviklingar, mistydingar, oppklåring og ein forsonande lukkeleg slutt. Vibe kunne hatt ei framtid i Hollywood og i TV-bransjen som situasjonskomedieprodusent.

Dei to professorane prøvar òg å sjå forteljinga i lys av ein den gong meir samtidig sjanger: danningsromanen. Og dette er ikkje heilt på jordet, som ein kan sjå av følgande handlingsriss: Martin Aamot, son av ein hattemakar i ein småby, er litt «kvikk», men får blåst opp evnene sine av gudfaren, som meiner han bør studera. Martin gjer det bra på eksamenar og vert så styrt inn i den filologiske vitskapen, nærare bestemt språkvitskapen, som synest han å vera minst krevjande. Medstudentane trur at han er ein «alvorleg, grundig og tenksom ung mann» av di han ikkje seier så mykje. Dette får professor Lunde til å påføra Martin store akademiske forventningar, og han får han sendt til Göttingen. Derifrå får han, takk vera heldige mistydingar, med seg fleire rosande tilrådingsbrev frå kjende professorar, noko som aukar forventningane i Kristiania. Han skal verta professor.

Difor vert han styrt inn i eit doktorgradsstudium som går ut på å samla inn dialektord ute på landsbygda, noko som gjer at han vert innlosjert på ein prestegard. Der vert han forelska i ei av dei unge damene, men må reisa, takk vera nye, men no uheldige mistydingar. Tilbake i Kristiania tykkjer professor Lunde at avhandlinga er tynn, og han tilrår å utbygga henne med «Anmerkninger, Citater og Sammenligninger». Då går det bra. Martin vert så vidt dr.philos. Dinest treffer han på nokre stortingmenn som sørgjer for at han vert utnemnd i Stortinget til ekstraordinær professor. I samband med feiringa treffer han på presten og den gamle flammen. Mistydingane vert retta opp, og til slutt finn vi professor Aamot sitjande i stua si saman med kvinna som no er kona hans – lukkeleg over ikkje lenger å måtta ha ambisjonar om å gjera noko. Alt dette til ein illustrasjon av Magne Skodvins «Det er vanskeleg å verta professor, men lett å vera det».

Ingen danningsroman

Så nei: Dette er ikkje ein danningsroman heller. For det skjer inga danning hos Martin i løpet av forteljinga. Han er den same middelmåtige som før han reiste heimanfrå. Kva er det då Vibe vil med forteljinga, når ho ikkje skal visa vegen til auka klokskap? Ei rimeleg tolking, som innleiinga nemner, er at Martin er ein parodi på språkforskaren Ross, ein pedantisk samlartype som i 1881 ikkje vart utnemnd til professor etter at Aasen hadde avslege tilbodet.

Spørsmålet er om satiren i En Professor råkar noko i dag. Det måtte vera prosessen fram til utnemninga i Stortinget: ikkje når det gjeld professorar, men statsstipendiatar. Stortingsmennene spør Martin, noko usikre, om kva politisk side han stør. Han som er heilt blank politisk, svarar: «Jeg staar paa den rette Side», noko som òg i dag kan vera eit politisk korrekt svar for å verta statsstipendiat.

Skulle eg samanlikna med noko anna i dag, ville eg – framfor nærsynt å visa til universitetsromanar – heller peika på filmen Being There, der alle trur at gartnaren (Peter Sellers), som berre snakkar om planter, kjem med uendeleg djupe utsegner og til sist vert aktuell som president. Forfattaren Kosinski vart skulda for å ha stole ideen. Kan hende hadde han lese Vibe.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.