Sakprosa

Hans Rosling:

Factfulness. Ti knep som hjelper deg til å forstå verden

Omsett av Mette-Cathrine Jahr
Cappelen Damm

Hans Rosling er optimist, men det tyder ikkje at han får rett. I desse dagar er det 100 år sidan fyrste verdskrigen var over. 18 millionar døydde som direkte fylgje av krigen, 23 millionar vart skadde og funksjonshemma. I 1914 hadde det vore fred mellom stormaktene sidan Tyskland tvinga Frankrike i kne under krigen i 1870–1871. I perioden frå den tysk-franske freden fram til fyrste verdskrigen gjekk Vesten gjennom ein vekst som dei aldri hadde opplevd før og aldri kom til å oppleva igjen. Elektrisitet, forbrenningsmotor, innlagt vatn, vaksinar: Det var ei fantastisk tid.

Så kom krigen. Nesten ti prosent av folkesetnaden i dei krigførande nasjonane i Europa vart anten drepne, såra eller døydde av sjukdom. Då krigen var over, kom spanskesjuka og tok liv i nesten alle storfamiliar. På ein gard litt framfor det huset eg skriv denne meldinga i, snikra ein far to kister til sønene som var sjuke. Då dei døydde, bar kona og han kistene opp på ein haug. Der stod kistene i to dagar; vinden bles lika «reine». Deretter kom nokre grannar og henta kistene ned til kyrkjegarden. Foreldra fekk ikkje vera med i gravferda av di folk i bygda var redde dei var smitteberarar.

Idiot i 1914

Ved starten av 1914 hadde du vorte sett på som ein idiot om du sa at no kom sjølve urkrigen, og at den kom til å verta fylgd av ein epidemi verda ikkje sett sidan pestherjingane. Hans Rosling vil ikkje vera idioten. Rosling minner meg difor om Norman Angell, som i 1909 skreiv boka The Great Illusion. Angell hevda at frihandelen gjorde verda så samanvoven at ingen nasjonar og ingen leiarar ville vera så ukloke at dei starta ein krig, sidan dei økonomiske fylgjene ville verta så store. Frihandel og teknologisk framsteg hadde vart så lenge og ført så mykje godt med seg at regimet ikkje kunne taka slutt.

Rosling er kjend for dei fleste som har sett fjernsyn. Den svenske legen og professoren i internasjonal helse var fast gjest hjå Skavlan og i Davos, FN og overalt. Han var verdas mest kjende optimist. Manuset til Factfulness vart ferdig kort tid før han døydde i fjor. I boka får du, som alltid med Rosling, vita at nesten alt går stadig betre i stadig større tempo. Redd for at det vert for mange menneske? I dag er det to milliardar born, og det vert ikkje fleire. Vi har nådd toppen. Dessutan er barnedødstalet i Egypt no lægre enn det var i Frankrike og England i 1960. Kvar kvinne i Bangladesh får berre to born. Ho treng ikkje fleire, sidan alle lever opp og velstanden og folkehelsa har vorte mange gonger høgre og betre dei siste 50 åra.

Stadig betre

Rosling er ikkje ein kar som rotar med fakta. Han dokumenterer så til dei grader at verda vert betre, og at ho har vorte særleg mykje betre dei siste 50 åra som er gått. Men etter mitt syn har han ein stor blind flekk: Han forstår ikkje risiko. Angell er mellom historikarar i dag ein ståande vits. Han er sjølve provet på at frihandelstesen er tøv, og at trendar ikkje kan skrivast evig inn i framtida. Ja, Rosling nemner i forbifarten krig og epidemiar, men Rosling reflekterer ikkje over det faktum at han kan vera ein ny Angell.

Ironien er at Rosling òg åtvarar mot å skriva trendar inn i framtida slik som Angell gjorde, men berre når trendane ikkje passar med hans tese om at alt går betre. Han har til dømes berre forakt til overs for alle som seier at vi ikkje skal hjelpa fattige ut av fattigdom, for då overlever fleire born, og verda bryt saman av folketalsveksten. Han seier at folketalsveksten i dei fattige landa vil slutta om dei vert rikare, og det kjem dei til å verta, særleg om vi gjev dei tilgang til globaliseringa. Altså er trendkurva for auka rikdom rett, medan kurva for stadig fleire menneske er feil. Det hevdar Rosling samstundes som han seier at folketalet ikkje gjekk særleg opp då vi var fattige, for då overlevde berre to av sju born.

Trur ikkje på han

Roslings bok er for dei truande. Eg, derimot, trur at sjølv om det var fred mellom Frankrike og Tyskland i over 40 år, så kan Pakistan med sin ukontrollerte vekst i folkesetnaden, finna på å sleppa ei atombombe i hovudet på India når staten bryt saman. Eg trur også at det ein dag kjem eit virus eller ein bakterie som kan knekkja oss nær totalt. Det er mi tru, men det er berre ei tru.

Roslings bok er ei glitrande statistisk framstilling av vekst og glede i fortida, men ikkje om framtida. For sjølv om Rosling vil seia noko om framtida, gjer han ikkje det. For framtida kjenner ingen. Pax Romana varte i 200 år. Når den romerske hæren av og til kriga litt mot barbarane oppe i Germania, drap kvar romersk soldat over 100 barbarar per drepne romersk soldat. Til slutt vann dei teutonske barbarane.

Ei metaopplysing: I denne spalta melder eg bøker som ikkje er omsette til norsk. Men då eg byrja å lesa på Factfulness, oppdaga eg at ho var komen på norsk, omsett av Mette-Cathrine Jahr. Då las eg henne på norsk. Omsetjinga er særs god.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.