Roman

Sara Omar:

Dødevaskeren

Omsett frå dansk av Hilde Rød-Larsen
Aschehoug

Vi er mange som med skrekkblanda fryd følgjer serien The Handmaid’s Tale – fryd fordi serien er god, skrekk på grunn av temaet. Dystopien om det kvinnefiendtlege framtidssamfunnet Gilead har fått ekstra merksemd og suksess på grunn av #metoo-kampanjen. Serien viser eit samfunn der kristenfundamentalistiske krefter og tendensar i USA har overteke makta konstitusjonelt og mentalt. Det Kurdistan som blir skildra i Sara Omars roman, er styrt av muslimsk mellomaldermentalitet og ei brutal røynd – eit samfunn så gjennomsyra av ein patriarkalsk æreskultur at ei småjente kan bli drepen på det mest groteske vis, attpåtil av far sin, for å vere så uheldig at ho får menstruasjon medan ho syklar.

Ein drope i eit blodhav

Frmesk – namnet tyder «tåre» – blir fødd i Irak ei stormfull natt i 1986. Dette var tida då Saddam Hussein styrte landet mot storkrig og i tillegg gjekk til åtak på eige folk, særleg kurdarane. Frmesk veks opp hos besteforeldra. Bestefaren er den einaste av dei mannlege romanfigurane som står fram som sympatisk i boka, eit einaste lys i eit nesten ugjennomtrengjeleg mentalt mørke. Talande nok er han den einaste ikkje-muslimen. Bestemora er òg eit godt menneske. At ho vaskar lik før dei blir gravlagde, gjer henne både respektert og forfølgd i eit samfunn prega av overtru og sjølvjustis. I denne perioden har ho det spesielt travelt, og ho klarar ikkje skjerme vesle Frmesk for mangt eit grufullt syn. Det skal vise seg at ho heller ikkje greier å verne veslejenta for «slangen» som held til under eige tak.

I det andre tidsplanet i romanen følgjer vi Frmesk tretti år seinare, frå ei sjukeseng i Danmark. Vi får berre glimt av kva som har hendt med henne i mellomtida. Vi kan likevel setje saman brotstykka til ei soge tilsvarande dei vi etter kvart kjenner frå media: Jenter som er utsette for grov vald frå dei næraste, og som må leve med politivern fordi dei er forfølgde av mannlege slektningar som heilt konkret vil dei til livs.

Romanen skildrar alle tenkjelege typar av kvinne- og jenteundertrykking. Mange av scenene er så grufulle at ein mest ikkje orkar lese dei. For denne lesaren vart det difor ikkje først og fremst dei bestialske valdsskildringane, men dei litt meir stillfarne skildringane av urett som sit sterkast att: korleis far til Frmesk omsynslaust og udanna tar seg til rette overfor svigermora som har laga ein festmiddag til han som «smørjing», i håp om at han skal la henne få halde fram med å verje dotter hans mot han sjølv. Som mann har han all makt og ho inga. Eller scenene som viser korleis kvinnene sjølve tragisk nok held desse grovt undertrykkande strukturane oppe, og kvarandre nede.

Sjølv om våre heimlege #metoo-historier bleiknar mot dei langt meir brutale overgrepa i Kurdistan og Gilead, er det her desse tre sfærane kryssar kvarandre. Dei peiker på korleis patriarkat og kvinnehat kneblar og bind fast kvinner i så stor grad at sinnet deira blir forgifta. Slik blir det kvinnene som endar opp med skamkjensla over ugjerningar som det er menn og mannemakt som utfører.

Problem under debatt

Språk og stil hos dansk-kurdaren er moglegvis prega av at ho er innvandrar – og debutant. Trass i at forfattaren stundom låner poetiske verkemiddel frå det opphavlege kulturområdet sitt, evnar ho berre inniblant å løfte prosaen. Komposisjonen kunne òg ha vore meir stringent, karakterane mindre flate. Den manglande litterære kvaliteten har i liten grad blitt omtalt i merksemda boka har fått, antakeleg fordi handlinga er så vesentleg. Og sjølvsagt fortener temaet all merksemd det kan få. Dødevaskeren er ei viktig bok.

Det blir likevel ein tankekross om Omars forteljing like så mykje som å setje desse høgaktuelle og ekstremt vesentlege problema under debatt, kan nøre opp under eit ulmande bål av muslimhets. For dei som har sjablongprega haldningar til islam og muslimar, styrkjer ei bok som denne alle fordommar.

I alle høve må ein bøye seg i respekt for motet Sara Omar viser ved å ha skrive romanen. Ho har alt fått betale dyrt for å heve røysta. Ho lever no sjølv under politivern. Jentene dette handlar om, treng at fleire er like modige som henne.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er lektor, forfattar og skribent og fast bokmeldar
i Dag og Tid.