Biografi

Ellen Engelstad og Mímir Kristjánsson:

Rosa Luxemburg – En biografi

Forlaget Manifest

Til hundreårsdagen for det brutale drapet på Rosa Luxemburg no i januar har Ellen Engelstad og Mímir Kristjánsson gitt ut ein kort biografi om den jødiske marxisten frå det som i dag er Polen. Dei samanfattar ettermælet slik det har prega mykje av moderne marxistisk debatt, spesielt etter at sovjetsystemet fann døden der Leo Trotskij såg framtida for kapitalismen: på historias skraphaug.

Som kvinne og som jøde ville den skarpe teoretikaren ha hatt rikeleg med handikap om ho ikkje også i tillegg hadde vore halt. Det heldt henne ikkje tilbake, og så tidleg som i 1918 skreiv ho kritisk om politikken dei nye makthavarane i Russland slo inn på: I likskap med Bertrand Russell såg ho klårt dei farlege diktatoriske tendensane hos bolsjevikane, spesielt hos Lenin. Det førte med seg at skriftene og synspunkta hennar ikkje kunne nemnast, langt mindre verta diskuterte, i Stalins, Khrusjtsjovs eller Brezjnevs sovjetstat.

Dogme

Den setninga som lever etter henne, køyrer ei lanse rett i kjernen av den leninistiske partidisiplinen: «Fridom er alltid fridom for dei som tenkjer annleis.» Still ikkje spørsmål, og slett ikkje ved dei marxistiske dogma, er Lenins variant. Det var parole også i den norske Mot Dag-rørsla. I ei gravtale for Johan Vogt – legendarisk for oss som var i gravferda i 1991 – sa Trygve Bull at han som ung motdagist fekk høyra at Johan Vogt var ein mann som ikkje var til å lita på.

– Eg var sjokkert, sa Bull.

Johan Vogt, ein av våre fremste, og så skulle han ikkje vera påliteleg? Seinare forstod eg at Hans Heiberg, som gav meg åtvaringa, på sitt vis hadde rett. For Johan Vogt stilte spørsmål ved dogma.

Problemet var noko av det same for Rosa Luxemburg. Ho godtok ikkje alt som Marx og Engels hadde sagt og skrive. Ikkje berre var det ideologisk gale å føra seg slik. Taktisk var det enda meir klanderverdig; det kunne gi motstandarane ammunisjon.

Drepen

15. januar 1919 vart Rosa Luxemburg og Karl Liebknecht teke «i forvaring» av tyske frikorps, grupper som etter kvart skaffa medlemer til nazistiske kampgrupper. Ho vart slegen ned av Otto Runge, som propagandaminister Joseph Goebbels seinare skulle rosa for denne bragda. Ho vart kasta i elva i Berlin. Liket vart ikkje funne før fire månader hadde gått.

Engelstad og Kristjánsson brukar den siste delen av boka til å drøfta kva som kunne ha hendt om Rosa Luxemburg hadde fått leva vidare, og om dei meir demokratiske av ideane hennar hadde vorte omsette til røyndom i ein marxistisk stat. Som teori er det interessant nok, men metoden har minst to defektar: Historie skal helst kasta lys over det som hende, og marxistar er heilt utan konkurranse i slike intellektuelle øvingar.

Mot brutaliteten og kaoset som sette preg på Tyskland etter nederlaget i den første verdskrigen, kom også Rosa Luxemburg til kort. Det kosta henne livet. Det gjekk same vegen med det vakre sitatet om fridom til å tenkja annleis. Det kosta svært mange millionar menneske livet.

Per Egil Hegge

Per Egil Hegge er tidlegare redaktør i Aftenposten, kommentator og fast skribent i Dag og Tid.