Sakprosa

Erle Marie Sørheim:

Karikaturenes historie. Fra hulemalerier til Charlie Hebdo

Humanist forlag

Den franske mentalitetshistorikaren Roger Chartier har med styrke hevda at grunnane til at den franske revolusjonen kom i stand i 1789, var flaumen av prent som velta over landet: skillingstrykk med satiriske viser, kritiske pamflettar om alt mogleg, ny kunnskap spreidd i opplysningsskrifter, pornografiske blad som liksom-avslørte prelatar og adel i kompromitterande situasjonar, og fyrst og sist karikaturar.

Chartier figurerer ikkje i boka til Erle Marie Sørheim, men det er ikkje noko sakn. Her er då nok av fransk stoff – det kan ein knappast kome utanom når det handlar om karikaturar i den moderne verda. Her er så mykje anna spennande stoff, ryddig, morosamt og smakfullt (!) framstilt, boka er ei oppdagingsreise frå start til slutt.

Historiske døme

Kva meir er, denne oppdagingsreisa byggjer oss steg for steg, etappe for etappe mest umerkeleg opp til å forstå langt betre enn tidlegare noko som så ofte, men så ofte nyttelaust, har vore diskutert i dette landet, nemleg gleda, nytten og det naudsynte i karikaturar.

Vi kjem nemleg gjennom historiske døme, omtalte og framstilte elegant på den måten at dei ikkje er nedleste med detaljar, men der vi får akkurat nok informasjon og på ein slik måte at vi ser mønsteret i oppkomsten, mottakinga av og den meir langsiktige verknaden av karikaturteikningar.

Såleis får vi endeleg tilgang til å skjøne betre denne kjernen i striden omkring åtaket på Charlie Hebdo tidleg i 2015, i og med at Sørheim viser oss linene i ei utvikling som elles nok står litt uklår for mange. Dei mange små og store forklåringane, frå då Napoleon brått vart så liten i karikaturane medan han eigenleg hadde ein heilt vanleg storleik (1,74 visstnok), via Daumiers omgjering av restaurasjonskongen som ikkje heldt lovnadene sine, til ei pære, til Dreyfus-sak og 1900-talets politikk, alt omdannar oppdagingsferda gradvis til ei danningsreise.

Og for dei som ikkje kjenner til Olaf Gulbrandsen, som mellom anna fekk prege vårt blikk både på Ibsen og på Quisling, og andre nordmenn, vil det vere ei hyggjeleg oppleving og noko som aukar forståinga av moderne norsk aviskarikatur.

Gode intervju

Vi ser såleis skilnaden på politisk kritikk og propaganda, og etter å ha skaffa oss nokre måtar å forstå slikt på, går vi derifrå beint til Kurt Westergaards og Charlie Hebdos ulike Muhammed-karikaturar. Det skjer gjennom intervju med kulturredaktøren i Jyllands-Posten Flemming Rose og redaktør Riss i Charlie Hebdo. Riss overlevde elles åtaket på redaksjonen han var med i, ved å spele død, men såg korleis andre døydde og var alvorleg skadde.

Desse intervjua er særs godt gjennomførte på det viset at dei unngår vanlege klisjéar, og det er intelligente spørsmål som blir stilte; intervjuobjekta formulerer seg på måtar vi – trur eg – ikkje har sett frå dei kantar før. Det gjev stoff til ny refleksjon, og det gjev også Sørheim utgangspunkt for meir personlege refleksjonar til sist. Der kjem ho inn på spørsmålet om kor langt fridomen til pressa rekk, fram til noko ho ymtar frampå om eit par gonger før, nemleg at satiren er eit demokratibarometer.

Og det legg eit ansvar på statsleiarar og i grunnen på oss alle, sjølv om vi personleg synest det er vanskeleg å setje oss under mogleg åtak. Men det er ingen grunn til at Jens Stoltenberg som regjeringssjef skulle gjere som han gjorde, og vike unna ansvaret sitt for å forsvare ytringsfridomen.

På innsida

Ja, det er ei personleg bok, og passe lang til å lesast i eitt strekk, kanskje to om ein ventar med intervjua for særskild ettertanke. Det som gjer framstillingsmåten og refleksjonane særskilt verdfulle, er at vi kjem meir på innsida enn vi er vane med i forståinga av kva satireteikningar og karikaturar har å utrette i kulturen.

Den politiske verdien av låtten, avsløringane av det løyelege og pompøse og ulogiske, dei aha-opplevingane karikaturar skaper, og som ikkje kan gløymast så lett, men sit fast i minnet, det er i dag med alle dei synsinntrykk vi har, noko som hjelper oss å halde ikkje berre oppdagargleda og ettertanken oppe, men også lysta og evna til å vere aktive medborgarar og ta ansvar for det vi har forstått.

Så kan ein vone at Sørheim, eller nokon som liknar på henne, også ein gong kan ta for seg dei folkelege tradisjonar for satire, som vi i Norden kan fylgje frå fornaldarsogene og til lokale og nasjonalpolitiske anekdoteforteljingar, og ikkje minst den norske aviskarikaturen dei siste femti åra. Den møter vi ikkje ofte anna enn i små glimt her i boka, men dermed har vi då også noko til gode.

Erle Marie Sørheim har opna døra, og den kan ikkje stengjast igjen, for den som har augo og kan lese kva ho har å fortelje – og syne fram.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.