Sakprosa

Tor Bomann-Larsen:

Kongen. Haakon & Maud VIII

Cappelen Damm

Vegen vert til medan vi går, og for Tor Bomann-Larsen tok det ekstra tid å koma i mål med biografien om kong Haakon. På mange måtar eit luksusproblem; det dukka stendig opp nytt og rikt kjeldemateriale, og målsnøret flytta seg gong etter gong.

Men slikt skal handterast, og forfattaren skal få struktur på ei framstilling som kunne ha enda i rot. I skildringa av folkekongens siste to år i rullestol på Slottet etter eit beinbrot som ikkje vart til norsk medisins stoltaste stund, vender forfattaren stendig attende til vurderingane som prins Carl, og seinare kong Haakon, gjorde seg før han sa ja, og i det første tiåret hans som monark og vel så det.

Det er ein balansegang ved kanten av kaos, og det er ikkje minst her Bomann-Larsen avslører kva han er laga av som skribent, både i utval, i stil og i overraskande, men stort sett stilsikre formuleringar. Med dei åtte banda og 4000 sidene har han lagt lista høgt for dei som skal skriva biografiar heretter.

Vanskelege nordmenn

Prins Carl venta seg inga lett oppgåve i Kristiania. Om norsk politikk visste han lite, interesserte seg enda mindre og dessutan: «For min egen del er jeg overbevist om at nordmennene alltid vil være svært vanskelige å ha med å gjøre, det har de alltid vært, i det minste frem til nå.» Slik skriv han i eit brev til kong Edvard VII i juni 1905, der marineløytnanten i København enno har von om at kong Oscar vil seia ja til at ein av sønene hans kan overta norsk krone og trone.

Tvilen hos han er framleis til stades etter at den første verdskrigen er over, og ikkje berre i 1913, men eit godt stykke ut i 1920-åra er staben ved hoffet utrygge på kor sterke abdikasjonstankane er. Det har vore flust med uår på kongelege dynasti, mange er republikanarar, Arbeidarpartiet finn mykje godt i Moskva-tesane, og det ligg tungt på kong Haakon at sonen kanskje heller bør hjelpast inn på ei line som gir eit trygt levebrød.

Bankkonto

Det kong Haakon hadde i banken hos nordmennene, skaffa han seg først og fremst ved regjeringskrisa i 1928, da han skreiv historie ved å be Christopher Hornsrud skipa regjering. Her passa han på å ha Carl Joachim Hambro til stades på Slottet. Det var han ikkje forplikta til, men det er her vi ser eitt av mange døme på kong Haakons teft – ein eigenskap som så visst ikkje resulterer i meir eller mindre uleselege doktoravhandlingar, men som i kongebransjen er uendeleg mykje viktigare enn akademisk og analytisk intellekt. Med kvart er det langt på dag, men eg har enno ei svinnande tru på å få oppleva at norske akademikarar og pressefolk skal ta dette inn over seg.

Denne bankkontoen skulle koma oss alle til gode da kvardagen melde seg i etterkrigstida, og han vart utmynta da vi fekk Einar Gerhardsen og Oscar Torp som regjeringssjefar i dei siste tolv åra Haakon var konge i landet. Det stod ikkje skrive i raude stjerner at trekløveret Haakon, Gerhardsen og Torp skulle utvikla eit så godt og respektfullt samarbeid.

Kronprinsesse Märtha

Sjølv ein konge er tidvis eit privatindivid, og dei sterkaste passasjane i avslutningsbandet finn lesaren i kapitla om kronprinsesse Märthas sjukdom og død i 1954. Kong Haakon sette henne umåteleg høgt, visste på avstand kva ho hadde å seia som ektefelle for kronprins Olav og som åleinemor i eksilet i USA. Dr., seinare professor, Bjarne Waaler var i den gruppa som prøvde å redda henne, og han var med på å bera den døde ut av Rikshospitalet og overlevera båra til familien da det var slutt.

– Dei var alle slik ein familie er i ei slik stund, men den som tydeleg var i ei heilt botnlaus sorg, var kong Haakon, sa han mange år seinare.

Dei to åra i rullestol på Slottet etter beinbrotet i 1955 førte til at det vart snakka om abdikasjon. Gerhardsen, statsminister att frå vinteren 1955, og stortingspresident Torp fekk seg ikkje til å ta det opp med kongen. Det gjorde han sjølv etter ein nokså salt kommentar i Tromsø-avisa Nordlys. Han rekna det som tvillaust at kronprinsen makta rolla som regent, men fann det krenkjande at spørsmålet vart debattert. Det vi, folk flest, ikkje tenkjer over, er at Slottet i denne tida ikkje kunne brukast som slott; funkisvillaen Skaugum vert ikkje heilt det same. Men kongen kasta ikkje bort tida. Han fylgde med, strevde med å lesa avisene, og hadde prins Harald, meinig soldat i kavaleriet på den tida, som fast lunsjgjest kvar laurdag – ei svært vettug og framtidsorientert permisjonsordning.

Noko av det verdfulle nye kjeldematerialet på dette punktet er notat som Gerhardsen gjorde, og som Bomann-Larsen har kunna bruka. Slik har ventetida vore til det beste for oss alle, når først gale skulle vera.

Det er ingen risikabel spådom at dette bandet vil klatra høgt på salslistene i førjulstida. Det er vel fortent, og det tyder fleire opplag, som forlaget bør bruka til ekstra korrektur. Det er feilskrivne namn og reint elementære trykkfeil, og det skjemmer eit praktverk på dette nivået og med denne statusen.

Per Egil Hegge

Per Egil Hegge er tidlegare redaktør i Aftenposten, kommentator og fast skribent i Dag og Tid.