Roman

Mario VargaS Llosa:

Ulvetid

Omsett av Christian Rugstad
Gyldendal

Mario Vargas Llosa fekk Nobelprisen i litteratur i 2010 «for sin kartografi av maktstrukturer og sine bitende bilder av den enkeltes motstand, opprør og nederlag». Han var 76 år, og ein kunne tru at han ville trekkje seg tilbake som forfattar, men han skriv framleis storslegne romanar, godt inn i 80-åra, og den siste romanen hans kom på spansk i 2019. Ulvetid er den norske tittelen. Dermed finst 19 av romanane hans på norsk. Av latinamerikanske forfattarar er det berre Isabel Allende og Gabriel García Márquez (1927–2014) som kan vise til noko liknande.

Satire og kritikk

Mario Vargas Llosa har heile vegen veksla mellom samfunnssatire og skarp samfunnskritikk, gjerne basert på historisk materiale eller personlege erfaringar. Han utforskar ofte den sosiale utopien i kollisjon med ein brutal røyndom, det vere seg i heimlandet Peru eller andre stader i det spanskspråklege Amerika, som Brasil, Den dominikanske republikken eller Guatemala, der handlinga og konflikten i Ulvetid utspeler seg på 1950-talet, etter at den folkevalde presidenten Jacobo Árbenz (1913–1971) innførte ei jordreform som fekk det til å svartne for godseigarklassen og for United Fruit.

I tillegg innførte han skattlegging av United Fruit og opna for fagorganisasjonar. Dermed gjekk alarmen i Washington, og heile apparatet med kampanjejournalistikk og fake news, infiltrasjon, trugsmål og invasjonsplanar med nyttige idiotar og marionettar blei tatt i bruk for å fjerne Árbenz under det kyniske mottoet «splitt og hersk», slik USA alltid har gått fram i Mellom-Amerika.

Verkelege personar

Aktørane i dette dramaet er verkelege personar, og Vargas Llosa legg ikkje fingrane imellom når han dokumenterer korleis små menneske med stor makt blir livsfarlege for dei som måtte meine noko anna enn dei paranoide kommunistjegerane i Washington under leiinga av Joseph McCarthy og ulike stråmenn i Mellom-Amerika.

Det er reine karakterdrapet på CIA-agenten og ambassadøren John Peurifoy (1907–1955), og betre er det ikkje med Johnny Abbes García (1924–1967), den perverse torturisten og bøddelen i teneste hos Rafael Trujillo (1891–1961) i Den dominikanske republikken og seinare sjef for dødsskvadronane til Papa Doc (1907–1971) i Haiti. Abbes García er også portrettert i Bukkefesten, på norsk i 2003.

Den nye presidenten i Guatemala etter at Árbenz har trekt seg og dratt i eksil i juni 1954, slepp heller ikkje unna. Den middelmåtige obersten Carlos Castillo Armas (1914­–1957) har ikkje dei kvalitetane USA ønsker, og han blir likvidert i eit CIA-styrt attentat i juli 1957. Utanriksminister John Foster Dulles (1881–1959) og broren, CIA-sjef Allan Dulles (1893–1969), får også så hatten passar.

Usminka realisme

I slike store drama finst det ofte ei femme fatale, og denne rolla speler Marta Borrero Parra (1934–) med kallenamnet Miss Guatemala. Ho vil opp og fram, og etter kvart endar ho opp som elskarinna til president Armas, samtidig som ho blir brukt av CIA. Det er ikkje utenkjeleg at ho hadde ein finger med i planlegginga og gjennomføringa av drapet på Armas. I alle fall flyktar ho frå landet og får amerikansk statsborgarskap, og i ein sluttsekvens blir ho intervjua av Vargas Llosa, men ho minnest sjølvsagt ikkje stort av alt ho veit.

Mario Vargas Llosa er sentral i den latinamerikanske boomen og den magiske realismen tilbake i førre hundreåret, men han kan også skrive usminka realisme, slik han gjer det i Ulvetid. Her vekslar han mellom dokumentarisk framstilling og fiksjon i ei kryssklipping av ulike tidsplan og ulike hendingar som i fortsettinga kastar Guatemala og heile Mellom-Amerika ut i politisk og sosialt kaos med tallause militærkupp, politiske drap, borgarkrigar og store sivile lidingar, alt saman eit resultat av at sosiale reformer under president Árbenz blir stempla som kommunisme og russisk infiltrasjon.

Ulvetid er ein eineståande leksjon i historie, skriven med stort overskot, med psykologisk teft og djup innsikt i dei kreftene som formar eller øydelegg eit samfunn.

Oddmund Hagen

Oddmund Hagen er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.