Lytt til artikkelen:

Sakprosa

Erik Egeberg:

Aleksandr Puškin. Russlands store dikter

Solum Bokvennen

Det er eit solid litteraturhistorisk verk Erik Egeberg har skrive. Den russiske nasjonaldiktarens liv og verk blir sett inn i ein brei og forståeleg samanheng. Til slutt får me jamvel eit utval av Egebergs eigne gjendiktingar av Pusjkins poesi.

Pusjkin er eit av verdslitteraturens store paradoks. Denne russiske diktaren, som russarane sjølve reknar som sin aller største, er relativt lite kjend i verda elles. Gigantar som Tolstoj og Dostojevskij var samde: Pusjkin var den største av dei, han var eineståande.

Ein grunn er at Pusjkin i Russland er noko meir enn berre ein diktar. Hans verk og lagnad er ein del av dei sjølve. Dikta kan dei utanåt. I deira eiga historie om Russland, i nasjonalmyten, har Pusjkin ein viktigare plass enn dei fleste tsarane. Ikkje minst Dostojevskij, som heldt ein legendarisk tale under avdukinga av Pusjkin-monumentet i Moskva i 1880, har mykje av æra for at det blei slik.

Ein annan grunn: For å få ein prominent plass i verdslitteraturen må ein diktar utan bakgrunn i eit av dei fremste verdsspråka vere lett å omsetje. Pusjkin skreiv dei fleste verka sine i bunden form. Han skreiv vers der det aldri er tilfeldig kva ord som rimar, og som ofte gneistrar av grammatikk av alle ting. Tolstoj uttrykte undring over kor mykje Pusjkin kunne seie med ei setning på fire ord – fordi han såg og virtuost nytta spelerommet det grammatisk komplekse russiske språket gav han. Vladimir Nabokov sa at Pusjkins vers ikkje kan samanliknast med noko anna, dei kan berre samanliknast med Mozarts musikk.

Kvalitet og mangfald

Egeberg går grundig til verks. I ei kort innleiing fortel han om Pusjkins Russland, korleis landet var organisert, kva klasser og stender befolkninga var samansett av, samstundes er han svært oppteken av å kontrastere dette til Noreg i samtida. Rett nok er dette meint som ei bok om Pusjkin for nordmenn, men stundom blir det kan hende for mykje av det gode.

Forfattaren skriv om Pusjkins ætt, og ho er særs interessant. På farssida stamma han frå ein av Russlands eldste adelsslekter, bojarane. Mora hadde ein enda meir fargerik bakgrunn. Bestefar hennar var ein afrikanar, truleg frå dagens Kamerun, som hadde blitt kidnappa som gut, seld som slave i Istanbul, men kjøpt av den russiske gesandten og skjenkt i gåve til Peter den store. I Russland enda han som general og adelsmann under namnet Hannibal. Litt pussig er det at forfattaren med sine mange referansar til Noreg ikkje nemner at Pusjkin gjennom Hannibals andre hustru var i slekt med den norske Galtung-ætta.

Pusjkins forfattarskap er prega av kvalitet og mangfald, ikkje kvantitet. Talentet kjem gneistrande til uttrykk når han skriv kort, slik Egeberg viser tilfellet er i Dei små tragediane, fire små dramatiske einaktarar der diktaren mellom anna tek føre seg velkjende skikkelsar som Don Juan, den historiske Mozart og hans avundsjuke kollega Salieri. Den historiske romanen Kapteinsdottera er derimot meir på det jamne. Versromanen Jevgenij Onegin blir rekna som Pusjkins hovudverk. Det er så mykje meir enn ei «dobbel historie om ulukkeleg kjærleik», det er mellom anna òg eit verk om litteratur og korleis lagnaden vår kan bli styrt av bøkene me les. Det er jamvel eit verk der aristokraten og duellanten Pusjkin held dommedag ikkje berre over miljøet sitt, men jamvel over seg sjølve. Men kapittelet om Onegin er ikkje det beste i boka.

Fatal duell

Aleksandr Pusjkin hadde eit kort og vanskeleg liv som enda tragisk. Den stundom uvelkomne merksemda frå tsarane og hans eigen ulukkelege hang til hasardspel var to moment som kunne gjere det vanskeleg for han å arbeide. Han var lidenskapeleg og ærekjær, hamna i konfliktar. Intrigane og dei mystiske hendingane som førte til den fatale duellen mot d’Anthes, den franske offiseren som gjorde kur til Pusjkins vakre hustru, har få skildra så nøkternt og smakfullt som Egeberg.

Overtydande er Egeberg ikkje minst når han set diktaren i litteraturhistorisk kontekst. Pusjkin førte russisk versekunst til eit forbløffande høgt nivå, og han blir rekna som grunnleggjaren av russisk drama og prosakunst. Han var eit fenomen, men han oppstod ikkje i eit vakuum. Han hadde djupe røter i den russiske litteraturen som var før han, og i folkediktinga, men ikkje minst i vesteuropeisk litteratur. Fransk påverknad i stil og form ser ein ofte. Det dramatiske storverket Boris Godunov er derimot inspirert av Shakespeare. Nokon elev av romantikaren lord Byron var Pusjkin ikkje, men ofte finn me han i ironisk dialog med sin engelske kollega, som var svært populær i Russland. Heile dette mangslungne stoffet meistrar Egeberg i detalj som få andre.

Vi har mange bøker om russiske diktarar på norsk, men fråværet av ei bok om Pusjkin har vore ein elefant i dette litterære rommet. No er boka komen. Ho vil bli lesen av mange, som ho òg fortener.

Audun Johannes Mørch

Audun Johannes Mørch er førsteamanuensis i russisk litteratur ved Universitetet i Oslo.