Sakprosa

Karsten Alnæs:

Eventyret om klippfisken. En norges- og verdenshistorie

Kagge Forlag

For mange år sidan intervjua eg ein veteran innan lakseforskinga, Hans Nordeng. «Eg e laks», kauka Nordeng i rein, fagleg begeistring.

Karsten Alnæs er torsk. På dei første sidene av fembandsverket Historien om Norge skriv han om korleis torsken hjelper ein utsliten, skinnkledd flokk til å bli dei første nordmennene. Torsken har fortsett med å hjelpe oss sia. Denne samanhengen har Karsten Alnæs formidla i mange tiår, både i skjønn- og faglitteratur. Forfattaren har tjukke slektsrøter på Nordmøre og Sunnmøre. Dette er episenteret for temaet i den nye boka hans: klippfisken.

KJENDISEN

Alnæs siterer kokken Odd Ivar Solvold på at klippfisken er vår største internasjonale kjendis. Klippfisk blir ete i mange land, på eit utal forskjellige måtar, og vi eksporterer for godt over fire milliardar kroner i året.

Svigerfar min bur i Porto. På supermercadoen der heng det bukbreie flak med klippfisk i lange rekkjer, sorterte etter kvalitet og opphavsland. Stort sett handlar det om Noruega. Portugal har vore den største kjøparen av norsk klippfisk sidan 1909, melder Alnæs, og han forklarar korfor. Det dreier seg i stor grad om kvalitet, som er eit omgrep med ulikt innhald frå land til land. Verdas fjerde største kjøpar av klippfisk, Angola, vil heller ha sei enn torsk, for seien er passe stor og passe grå og passe smakssterk for angolanske ganar.

Det er stor sjanse for at klippfisk hamnar i ein munn som snakkar portugisisk. Portugal, Brasil og Angola er tre av dei fire største kjøparane. Den fjerde er Spania, som helst vil ha islandske kvalitetar. Superior, naturlegvis.

BACALAO ER TORSK

Klippfisk er eit trekanta torskeflak utan hovud, etter at fisken er flekt (kløyvd), utbretta, salta og tørka. Lange, brosme, sei med fleire kan òg brukast. Men det er torsken som dominerer, både i historia og på fiskevekta, som viste ein eksport på 91.800 tonn i fjor. Ikkje så rart, når 78 prosent av alle portugisarar et klippfisk på julekvelden. Sjølv et vi latterleg lite. Og da helst som bacalao i «den norske Kristiansunds-varianten», etter tradisjonen innført av spanske sjøfolk. Altså ei gryte med klippfisk, olivenolje, soltørka tomatar, poteter og diverse anna.

Torsk er bacalao på spansk og bacalhau på portugisisk. Derfor blir det lett forvirring når nordmenn på sydentur trur dei har bestilt «Kristiansunds-varianten», men i staden får servert éin av eit utal torskerettar som ikkje liknar det minste på bacalao. Alnæs oppklarar forvirringa og viser mangfaldet.

EVENTYR OG FAKTA

I historisk samanheng er vi somlepavar når det gjeld klippfisk. Portugisarane starta produksjonen 300 år før oss. Men tørrfisk hadde vi greie på (torsk betyr «tørr fisk», skriv Alnæs), og da klippfisken tok tak på 1700-talet, vart det fort fart i sakene.

Karsten Alnæs spenner opp eit stort historisk og geografisk lerret. Det rommar fisken og fisket og fiskarane og fiskebåtane og fiskeripolitikken, men òg alt rundt: klippfisken i arbeidsliv og folkeliv og litteratur og religion og kvardag og høgtid og kunst og kommers. Dette står godt til tittelen på boka, som lovar mykje: Eventyret om klippfisken. En norges- og verdenshistorie.

Til å begynne med er eg litt i tvil om det med eventyret, for stimen av fakta kan bli ganske tett. Men så kjem dei smygande, småstubbane og sitata og overraskingane, og gir sprellande liv til framstillinga.

«Klippfiskkjerringa» er ein høgt elska statue i Kristiansund, skapt av Tore Bjørn Skjølsvik. Ho er symbolet på klippfisknæringa her til lands, i den lange tida da kjerringar og ungar la fisken ut til tørk på klippfiskberga.

Mørebyane konkurrerte hardt. Kristiansund var i føringa, Ålesund halsa etter og Molde ramla fort av. No er Ålesund klippfiskbyen, etter at sunnmøringane var først ute med tørking innandørs frå 1920-talet.

Men det er Kristiansund som har kjerringa og museet og festivalen. Og hugsar eg ikkje heilt feil, så har Karsten Alnæs vore dommar i bacalaokonkurransen under Klippfestivalen i sin andre heimby.

Elles blir det produsert klippfisk i mindre mengder frå sør til nord i landet.

DON QUIOTES KLIPPFISK

Eventyret om klippfisken er ei imponerande og ambisiøs bok. Nokre stader står kanskje ambisjonane i vegen for eventyret. Det kan bli litt for lange sitat og litt for mange detaljar. På den andre sida er mange av sitata og detaljane kostelege – som når Don Quiote får servert skral klippfisk i romanen til Miguel de Cervantes.

Boka er positivt prega av omfattande arbeid med talrike kjelder, og Alnæs er raus med rosen til gode hjelparar. Fremst blant dei er Odd Williamsen ved Nordmøre Museum, som òg er ein klippfiskmann av rang.

Arbeidet må ha pågått gjennom lang tid, likevel finn eg berre nokre få eksempel på manglande oppdatering. At Averøy blir plassert i Kristiansund, er truleg meir irriterande for Alnæs enn for lesaren.

Eg har lært mykje av denne boka.

SVEIN SÆTER

Svein Sæter er forfattar
og frilansjournalist.