Sakprosa

Helene Uri:

Han, hun og hen. Håndbok i språk og makt

Gyldendal

Takk og pris for Helene Uri! Ho står utrøytteleg på for å avsløre kjønnsskeivt språk og kjønnsskeiv språkbruk, og da «-skeiv» i den opphavlege tydinga av ordet. Det har ho gjort gjennom mange år. Og ho gjer mykje meir enn å avsløre; ho dokumenterer og illustrerer det ho seier, med eit arsenal av gode døme, frå talrike kjelder og på ymse språk.

Det er to grunnar til at eg startar denne meldinga med sterk ros. Den eine er at Uri held ut, år ut og år inn, mens det elles i ålmenta og ikkje minst i akademia kan sjå ut som om lufta etter kvart har gått ut av ballongen. Og det er det ingen grunn til at skulle skje. Språkleg blir kvinner og menn behandla ulikt, i offentlege og private samanhengar. Ja da, vi kan sjå endringar; somt har blitt betre i løpet av tiåra, men det er sørgjeleg langt att.

Den andre grunnen min har med det tvitydige i ordet skeiv å gjere. Dei skeive i den nyare tydinga av ordet er rett nok nemnde i Uris bok, men hennar ærend er ikkje språk, kjønn og makt i LHBT-perspektiv. Kjønnsperspektivet hennar er i hovudsak plassert i den tradisjonelle kvinne–mann-dikotomien. Og ho dokumenterer ettertrykkeleg at vi framleis er langt frå det vi kan kalle språkleg likestilling mellom kvinner og menn, også om vi ikkje problematiserer kjønnsomgrepet. Dette kjem til uttrykk i den ulike språkplassen menn og kvinner kan ta, offentleg og privat, og det gjeld ikkje minst korleis menn og kvinner blir refererte til språkleg. Begge delar blir godt dekte i boka til Uri.

Konkrete råd

Uri kallar boka Håndbok i språk og makt, og i eit slags etterord seier ho at boka er meint å dekke eit behov for ei praktisk lita rettleiing med konkrete råd. Om ikkje sidetalet i boka er spesielt lågt (195 sider), er formatet lite. Slik sett er det dekkande å omtale boka som handbok.

Denne velskrivne og lettlesne boka har fått ein spesiell struktur. Vi følgjer eit «du» gjennom 24 punktnedslag i løpet av ein lang dag på jobben. Vi er med på morgonmøte, på seminar, stoppar opp ved kaffimaskinen, vi erfarer at «du» skrollar på telefonen, er innom ein bokhandel på vegen heim og deltar på ein seminarmiddag om kvelden. Det er med andre ord arbeidslivet på ein typisk mellomklassearbeidsplass vi tar del i.

Dette er på mange måtar ein fiffig måte å disponere stoffet på. Men eg synest ikkje det fungerer like godt gjennom heile boka. Somtid verkar det litt anstrengt; det er språk og makt som er hovudtemaet i boka, så at det tar storparten av plassen i framstillinga, er rett og rimeleg. Innimellom kan det derfor kjennast forstyrrande å måtte hoppe fram og attende mellom Uris drøftingar og kvardagen til dette du-et.

Kvinnenemningar

Lesaren får elles god hjelp til å orientere seg i stoffet. Den aktuelle dagen vi følgjer dette du-et, er inndelt i bolkar etter klokkeslett. Desse har eigne overskrifter, som til dømes «Direktører og kvinnelige direktører», «Mannen som tok med seg kona», «Seminar: Han? Hun? Hen?».

Kvar bolk er vidare delt inn i underoverskrifter som på svært illustrerande vis peiker direkte på det kjønnsskeive temaet som blir tatt opp, som til dømes «Hvis noen stjeler forslaget ditt», «Når ikke annet sies, er det en mann», «Fornavn og etternavn», «Sysselmester, opphaver, ordenselev», «Engelskmannen dronning Elisabeth», «Dagens språk, gårdagens holdninger».

Eit viktig poeng i boka går fram av dette sitatet: «Tradisjonelt har kvinner, mer enn menn, vært noen i egenskap av sin relasjon til en annan. (...) I tillegg til å være et eget individ er man også datter av, gift med, enken etter, mor til.» (s.112) Boka er full av eksempel på nettopp dette poenget.

Ord som handlar om kvinner, altså kvinnenemningar, reflekterer altså relasjonen til ein annan, oftast ein mann. Menn, derimot, er språkleg sett oftast nokon i relasjon til samfunnet. Ei bok med tittelen Kvinde og Mand. En Sprogstudie fra dansk Middelalder av den danske filologen Lis Jacobsen dokumenterte dette så tidleg som i 1912. Same skeivskapen viser framleis att i dei nordiske språka. Det får Uri tydeleg fram gjennom dei mange døma sine.

Eit anna poeng Uri dveler noko ved, er avbrytingar. Det har det vore forska mykje på. Uri viser klart at om vi påstår at kvinner avbryt mest, eller at menn gjer det, seier vi eigentleg ingenting. Det nyttar ikkje berre å telje. Avbrytingar kan ha ulike funksjonar, så konteksten for ei avbryting må aldri neglisjerast. På dei få sidene der dette temaet blir behandla, gir Uri nyanserte og kloke råd. Ikkje berre avbrytingar som går ut på å ta ordet frå ein talar, men også avbrytingar som er meinte som støtte til ein talar, kan verke irriterande.

Han, hun og hen er ei populærvitskapleg bok i den beste tydinga av ordet populær. For den som kjenner fagfeltet godt, er det kanskje ikkje så mykje nytt her. Men for mange vil boka kunne vere ein augeopnar. Vi har alle godt av å bli medvetne om kor sterkt kjønnsideologisk forankra språket vårt framleis er.

Tove Bull

Tove Bull er professor emerita i nordisk språkvitskap.