Sakprosa

Gaute Grønstøl:

Vipa – kamp og kurtise i kulturmarka

Eige forlag 2020

I 1994 var det kring 60.000 par viper som hekka i Noreg, tjue år seinare var tre fjerdedelar av bestanden forsvunnen, og arten fekk endra status på raudlista til «sterkt trua», noko som blir bruka om artar som har svært stor risiko for å døy ut.

Denne lett kjennelege svarte og kvite fuglen med ein topp av lange fjør på hovudet har vore ein viktig del av fuglelivet i kystlandskapet i store delar av Europa. Både kjøt og egg har vore rekna som ei delikatesse, her i landet fekk Haakon VII fast levering av vipeegg frå Jæren kvar vår. Trass i kraftig nedgang i hekkebestandane blir det enno drive omfattande vinterjakt i fleire land, men eggsankinga er no forboden.

Fuglebiologi

Vipene som hekkar i Noreg, held til i Sør- og Sentral-Europa om vinteren. Levemåten er tilpassa strandenger og myrlendt steppelandskap, men i nyare tid har vipa tilpassa seg eit liv i kulturlandskapet. Meitemark er favorittføda, og vårsådd eng og beitemarker med moderat beitetrykk er gode vipeområde. Vipene hekkar gjerne i større grupper der dei kan dele på jobben med å halde unna rovfugl, rev og anna tjuvepakk.

I bøker og filmar om natur har det dei seinare åra blitt stadig meir fokus på den menneskelege observatøren, medan naturen sjølv ofte kjem litt i skuggen. Dette er eit lettbeint forteljargrep Gaute Grønstøl ikkje fell for.

Forfattaren har både mastergrad og doktorgrad i vipebiologi, og det kjem godt med i denne faktafulle fuglebiografien. Boka er eit oppkomme av biologisk kunnskap, og for faginteresserte (som denne meldaren) er det òg forfriskande å få innblikk i metodane for litt av dei omfattande feltstudia som ligg bak.

Vipene er lette å få auge på, men det er berre på avstand at dei er svarte og kvite. Kjem du på nært hald, vil du sjå at dei svarte fjørene skin i alle regnbogens farger. Mikroskopiske prismestrukturar i overflata bryt lyset i det som bli kalla strukturfargar – på same viset som i vengane til mange sommarfuglar.

Lengda på fjørtoppen på hovudet og storleiken (arealet) på vengane er viktige signal om kor sterk og seksuelt attraktiv fuglane er. Mange av hannane driv med aktivt fleirkoneri, noko som har sine føremoner, men òg nokre openberre ulemper. For hoene kan det vere betre å dele ein ressurssterk hann med fleire andre hoer enn å leve monogamt med ein svakare partner. Men slagsmål mellom sjalue hoer kan true rugefreden. Av og til må hannen gå imellom for å roe gemytta. Hannar som mistenker at egga har ein annan far, vil trappe ned på farsbidraget, så hoer som vil para seg med fleire hannar og framleis få full stønad, bør gjere det i løynd.

Forståeleg åtferd

Når vi forskar på dyr, kan vi ha merksemda på åtferda (kva dei held på med) eller på dei indre, fysiologiske og mentale prosessane (korleis dei har det). Grønstøl har forska mykje på åtferd og skriv detaljert og underhaldande om korleis åtferda blir styrt av grunnleggjande mekanismar som evolusjon og fysisk utsjånad, men òg av erfaring og motivasjon dei einskilde fuglane har.

Det er sagt at om ei løve kunne snakke, ville språket og tankeverda som låg bak, vere så framand at vi ikkje kunne forstå kva ho sa. På same viset vil vi truleg aldri kunne forstå kvifor viper (eller andre fuglar) driv på med det dei gjer.

Men når det gjeld val av partnar, stell av ungar og anna familieliv, er det ofte freistande å tenkje at fuglane og vi har nokre grunnleggjande fellestrekk. Eit enkelt døme er skilsmisseraten hos viper; den er om lag som hos oss menneske – kring 50 prosent.

Nok ein truga art

I boka får vi vite litt om kva som trugar vipebestandane i Noreg og i resten av Europa. Det er mykje av dei same mekanismane som truger anna vilt dyreliv: meir intensiv bruk av landjorda til landbruk eller andre menneskelege føremål, sprøyting og bruk av giftstoff, jakt og vørdslaus ferdsel i hekkeområda. For bakkerugande fugl er òg auka bestandar av rovfugl og rovdyr som rev og mink eit livstrugande problem.

Boka er gjeven ut på eige forlag, med god teknisk kvalitet og omfattande bruk av gode og illustrerande fargebilete, dei fleste tekne av forfattaren.

Sidan dette er ei grundig fagbok, om enn i populær og lett tilgjengeleg format, ville det vore nyttig med ei liste over referansar og ein indeks bak i boka.

Arve Nilsen

Arve Nilsen er veterinær og forskar ved Veterinærinstituttet og fast skribent i Dag og Tid.