Lytt til artikkelen

Sakprosa

J.A. Baker:

Vandre­falken

Etterord av
Robert MacFarlane
Omsetjing ved Christian Heyerdahl
Solum Bokvennen

Er Vandrefalken, først gitt ut i 1967, ei bok om fuglar? Ja og nei. Emnet er fuglar, og Baker skildrar dei meisterleg. Men like mykje er boka eit vitnesbyrd om det å leve seg inn. Vandrefalken jagar, og forfattaren jagar etter – bergteken, smitta av falkeblikket, han prøver nærmast å bli falk sjølv. «Alt betrakteren føler og gjør er også fakta, og må registreres like sannferdig», skriv Baker.

Dagbokform

Vandrefalken er rigga som ei dagbok: Kvart kapittel svarer til ein dato i løpet av ein haust, ein vinter og ein vår. Men i røynda sykla Baker rundt i heimtraktene sine i Essex i ti år for å oppleve det han kokar ned til nokre månader.

Verket er såleis på eit vis lokalt, men manglar stadnamn og hevar seg over tid og rom. Boka er eit allment lærestykke i å sjå, skjøne og bry seg om naturen.

John Alec Baker var kontorist i det britiske bilforbundet, hadde kort skulegang, gikt i kroppen og ein forfattar i magen. Gløden for fugl vart tend i vaksen alder. I landet der det å sjå på fuglar er folkesport, fekk debutanten ein gjæv litteraturpris for Vandrefalken. Stadig vert boka omtalt som noko av det ypparste av natur i skrift. Det gir meining. Boka er makelaus.

Liv og død

Med alle sansane i sving viser Baker veg over marker og åsar utmed havet. «Et land som for meg er like rikt og strålende som Afrika», skriv han. Det er eit land fullt av liv, lys og vêr. Og skrekk – når falken slår til.

Dei mange jaktscenene er bukkeritt: «Han steg som en rakett og svingte ned igjen i en strålende parabel, dykket gjennom kumulusskyen av duer. Én fugl falt ned, slått til døde. Den så forbauset ut, som en mann som faller ned fra et tre. Bakken skjøt opp og knuste den.» Baker skriv jamt så ned blir opp og himmel blir hav.

Ofte er det berre ro, kvile, ventetid: «Ingenting var klart i denne tåkefylte dagens traktorljomende kjedsommelighet.» Men boka er utan dødpunkt.

Verdas raskaste dyr har altså tittelrolla, og her kryr av fine biroller. Ein haug fugleartar frå den engelske nordsjøkysten er med. Dei fleste finst nord om sjøen òg. Slik kan norske lesarar finne mykje å kjenne att.

Språket er fullt av blendande bilde. Raudstrupen syng «friskt som det krøllete, sprø hjertet til et salathode». Ein stupande falk «trakk himmelen rundt seg». På sykkel stuper Baker sjølv «gjennom hele leicestershirer av hurtig grønt lys». Restane av eit bytte ligg på jorda «som de varme glørne i et sluknende bål». Og ein strålande dag «endte i en stille fortvilelse av skyer». Slikt lyrisk gull glimer gjennom heile boka. Den norske språkdrakta passar stort sett, men er ikkje utan feil.

Jaga jeger

Boka er fantastisk – kan hende i meir enn éi tyding av ordet. Det er snodig at vandrefalkane fleire gongar gjer noko i boka som dei knapt gjer andre stader: Dei stiller, det vil seie at dei held seg i ro på eit punkt i lufta ved å flakse. Det er sånt som tårnfalkar gjer. Kvifor vandrefalkane driv på slik hos Baker, er ei gåte.

Harmen over miljøsyndene til menneska ligg tungt over sidene. Då Baker skreiv, hadde vandrefalken kurs for undergangen. Dels var falken jakta ned. Dels var han blitt ei ulykksalig bossbøtte øvst i næringskjeda, der gift frå sprøytemiddel hopa seg opp.

Vandrefalken vart berga. Men elles hadde Baker mykje rett når han såg «en verden som dør». No fortel FN at vi har sett ein million artar i fare for å døy ut. Vandrefalken – til liks med Den tause våren (1962) av Rachel Carson – minner om at vi visste kva vi gjorde.

Ein treng ikkje vere fuglekjennar for å bli fengsla av Vandrefalken. Talande nok er boka ei av tre på pensum til filmseminara Werner Herzog held. Som regissør treng han å vere i ekstase – i bokstaveleg meining «utanfor seg sjølv» – og det same finn han hos Baker, les vi i etterordet.

Ja, for Baker må vi tru det heller gjaldt å miste enn å finne seg sjølv: «Jeg gikk ned på åkrene og ut mot oset igjen, uten å tenke, fulgte bare bremmen av en tanke, fornøyd med å se og være del av dagen.»

Svein Arne Orvik

Svein Arne Orvik er hobbyornitolog.