Kunstutstilling

Harald Sohlberg:

Uendelig landskap

Nasjonalgalleriet, 28. september 2018–13. januar 2019

Eg har nyleg vitja nasjonalgalleria i Riga og Tallinn. Det i Riga er ein staseleg bygning frå 1901, medan det i Tallinn er frå 2006, moderne, men elegant, og fint felt inn i ein park. I båe kan ein sjå den nasjonale kunsten til desse ikkje nett rike, men tapre landa. I verdas rikaste land, derimot, skal vi snart flytta kunsten frå ein staseleg bygning frå 1882 til noko som liknar på eit parkeringshus. Resultatet av ein hestehandel mellom politikarar, ikkje kunstnarar. Siste utstilling i den gamle bygningen er nett opna og kan sjåast fram til 13. januar 2019. Så vert det mørkt fram til parkeringshuset opnar i 2020. Om dei får tent ljos i alabasten.

Det er då passande at det er Harald Sohlbergs kunst som er siste utstilling, ein kvelds- og nattmålar framfor nokon. Nesten alle dei utstilte bileta er kvelds- og nattbilete. Sohlberg vart fødd i Kristiania i 1869 og døydde i 1935, 66 år gamal. Han utdanna seg som dekorasjonsmålar, noko som gav han solid handverkartrening, før han frå 1890 til 1894 studerte hos ulike kunstnarar i Noreg, Danmark og Tyskland. Utstillinga er pedagogisk ordna og syner korleis Sohlberg i denne tida leita etter ein eigen stil blant dei ulike stilane i samtida. Dette var samstundes med at Munch slo igjennom med ekspresjonismen sin. Og symbolismen hadde utfordra naturalismen, særleg inspirert av Caspar David Friedrich og Arnold Böcklin.

Famlande byrjing

I utstillinga kan vi sjå korleis Sohlberg i byrjinga famlar: Skal han måla menneskeportrett? Skal han måla openbert symbolske figurar? Han prøver å måla lokkande havfruer, ikkje ulikt Munchs vampyrkvinner. Ikkje vellukka. Og kva for teknikk skal han bruka? I 1890-åra hadde målarane brote med dei usynlege penselstroka til akademimålarane og klatta på måling med tydelege strok.

Det imponerande med Sohlberg er at han likevel snøgt fann seg sjølv, noko utanlandske kritikarar såg på som ein særeigen norsk individualisme, demonstrert av Nansen, ein naturelskar som Sohlberg sjølv beundra og etterlikna når det galdt idrett og skigåing. Sohlberg skjøna at det var landskapsmålar han skulle vera, men ikkje som Gude, som hyra inn Tiedemann for å få med menneske. I Sohlbergs bilete er knapt eit menneske å sjå, sjølv ikkje då han måla bilete frå byar, til dømes i dei ikoniske Røros-bileta. Eller i eit sumarnattsbilete frå Nordstrand, der vi ser utover fjorden med delar av ein veranda i framgrunnen: Halvfulle glas syner at nokon har vore der, men ikkje no lenger. Men dei er der likevel: på kveldshimmelen.

Individperspektiv

Dette har samanheng med at dei landskapa Sohlberg måla, er fylte av menneskeleg symbolsk meining: Særleg i halvmørker er dei portrett av menneskesinnet, like mykje som i Munchs skrik. Sohlberg er like mykje modernist som Munch: Han målar individperspektivet, i staden for det kollektive perspektivet som Dahl og Gude målar.

For å oppnå dette vel Sohlberg ikkje Munchs målarteknikk, men ein teknikk som bryt med modernismen. Han brukar den teknikken han har lært som dekorasjonsmålar, laseringsteknikk, som inneber at ein først legg ein underlagsfarge, og så målar små, individuelt usynlege strok over han med annan farge, slik at det oppstår nye gjennomskinande fargenyansar. Fargane skal ikkje verka på kjenslene gjennom opprivande rørsler på lerretet. Det er sjølve fargen i meditativ ro, utan at han er fargen til ein gjeven ting, som skal verka på tilskodaren. Himlane til Sohlberg er nesten utan unnatak monokrone, altså einsfarga utan skyer. Djupn og storleik, altså det sublime i naturen, får han fram ved å måla nakne tre med krokute japanskinspirerte greiner i framgrunnen.

Fargesamspel

Sohlberg var ei tid i Weimar, Goethes by, der dei nok drøfta fargelæra hans, og korleis fargar vert tydelege i samspel med mørker og skuggar. I alle høve er det dette som skjer i Sohlbergs bilete: Når ein står framføre bileta, vert fargane nesten oppfatta med alle sansane, det som kallast synestesi. Men ikkje alle fargane. Kvart bilete har for det meste ein hovudfarge som dei andre fargane skal framheva, slik ein i musikken har toneartar med ein dominant tone. Sohlberg bruka så lang tid på kvart bilete at han ikkje kunne halda separatutstillingar, men på nokre utstillingar kunne han stilla ut fleire bilete, og då kravde han at dei skulle setjast opp i ei viss rekkjefølgje, slik at hovudfargane i kvart bilete harmonerte med kvarandre. Det har denne utstillinga gjort i eitt av romma.

Rekviem

Hovudverket, og det alle tenkjer på i samband med Sohlberg, er sjølvsagt det som heiter «Vinternatt i Rondane», som vart ferdig i 1914, og som Nasjonalgalleriet sidan har stilt ut. Dette arbeidde Sohlberg med i fleire tiår, med fleire forstudiar og versjonar. I utstillinga er eit heilt, og passande nok halvmørkt, rom brukt til å visa alle desse versjonane. Ein stad å sjå dette «nasjonalbiletet» i nytt ljos. Eller nytt mørker.

Til utstillinga er det laga ein katalog der sju kunsthistorikarar utdjupar det eg her har trekt fram, og mykje anna. Artiklane er korte og velsigna fri frå kunstteoretisk sjargong. Og viktigast: Bileta sjølv er attgjevne med høg trykkvalitet. Kjøp han!

Det er trist å ta avskil med det gamle bygget. Men eit betre rekviem kunne det ikkje fått.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.