I Tormod Hauglands roman Om søvn og mørke (2019) kan vi lesa: «Dei friske var nærare døden enn dei sjuke, for det å leve utan sjukdom var umogleg. Det var farleg. (...) Å vere barn var å vere sjuk, og var ein ikkje sjuk, så vart ein det.» Romanens Tormod har talent for sjukdom: det å vera inne, gå i søvne, friskna til.

Opptur. No kunne han oppleva på ny, oppdaga, vera oppe, ja, desse opp-orda er sentrale hos Haugland. Barnet veks opp, og ungdomsopprøret kjem på sitt stillferdige vis. Eit sanseleg og balansert opprør – som eit feildrukke glas heimelaga ripsvin. Ei vaksenkraft blir oppdaga, og det inste lyset i sjela kjem fram i selskap med ei heil flaske vin på, akk, ustødig fot.

Og der sunnhordlandsforfattaren tar sentimentalt moped til samfunnshus og midthordlandsforfattaren set på kaffi medan hen tenkjer på krigen, dreg nordhordlandsforfattaren til «Kenteret» (C er K på radøysk) for å kjøpa greip og kolstift. Radøy-forfattar Tormod Haugland har ein natur å leva opp til (hadde odel på gard), men òg eit lerret å fylla (cand.art. grafisk illustrasjon), etter kvart ei side å skriva (skrivelærar ved Skrivekunstakademiet). Nordavinden hos denne forfattaren blandar frå telling via showing til writing med frå bonde via teikning til skriving.

Skrivekunsten til Haugland hentar syn og eufori i ripsvinens botnslam heller enn regntung pliktnakke mot fjøset. Her er ei vesaask undring, eit distansert temperament. Det er ei alvorleg insistering i prosaen, som likevel har opplette i seg, komedierestar, aldri flatt.

Forfattaren er då også heldig med arvematerialet, viser det seg. Kortvaksne tippoldemor Kari, Vesle-Kari, la godt lynne til grunn for seinare generasjonar der ho messa ut av bein, inn i stein om nokon hadde kr-opps-vondt. Og for Tormod: Ut av fjøs, inn i kunst. Ut av plikt, inn i dikt. Det jordfrie. «Det vart laga andre vegar for meg», skriv Haugland.

I Om livet på jorda (2021) utdjupar han det jordfrie: «Min måte å tenkje på var at sanninga låg i assosiasjonane, eg hadde fått denne vanen med å stole på sansane, det var derifrå tankane fann styring.»

Tormod på vidaregåande har alt slått seg til ro med at det avanserte bondelivet var uforståeleg (som mange meinte var enkelt), og det «handla å leve i pakt med det uforståelege».

Haugland skriv fram «ein annan versjon av meg, ein versjon eg ikkje heilt kan verifisere». Sterkt til stades i det førestilte. «Kanskje var det ikkje dyra eg snakka med, men dyret i meg sjølv, for det var som det var eit dyr der inne. Eit dyr som kunne snakke, som hadde fått stemme.»

Hauglandkjennar Ole Robert Sunde har i Orm, ugla og and (2008) karakterisert skrivemåten og perspektivet i Hauglands bøker som jordskjelv i ullsokk, og eg vil gå så langt som til å seia at vi no – etter dei tre siste romanane tett på forfattarens eige liv – òg ser eit klart oppsig i bislaget.

Det er ei enorm kraft i kunsten der ute, samtidig er det ei enorm jorda kraft i arv og odel. Ute i bislaget, den vesle overgangen, terskelen som skil ute frå inne, blir den hauglandske romankarakteren send, til gardsarbeidet der ute, tilbake til tankearbeidet der inne. «(...) det er så å si umulig ikke å bli på tå hev omkringlesende i Hauglands bøker, for det smitter å være på utkikk etter stigende statisk elektrisitet (...)», skriv Sunde.

I Om dyr og syn (2017) plukka Tormod opp telefonen og lurte på om ein yngre bror ville overta garden, og han fekk ja, og dette ja-et, dette lyset, festa seg til skrifta hans. Det er oppdrift og optimisme i prosaen!

Den hauglandske prosa siglar på eit «ja» og viser oss ting. Han undersøkjer språket sine søvnsider, å vera «i sin eigen indre blund». No sist med ei grundigare undersøking av ungt, vaksenblikk, ei ny omdreiing som utfyller dei to førre «Om-bøkene».

Her er meir testosteron i draumen, blant kyr og huldrer, langs strandpromenaden i Brighton, og her er filosofering rundt aleinegang og sulling, før sosialisering, gymnas og reise.

Heilt enkelt kan vi dela Tormod Hauglands forfattarskap inn i tre fasar, no 27 år på veg:

1. Den jorda, ulmande, tradisjonsfasen frå debuten Under (1994) til overgangsromanen Verd (2000), med eit ytterlegare skakkare blikk på tilværet og eit anna feste i språket. Her finn vi forutan romanar, diktsamlinga På øya (1998) og novellesamlinga Orden (1999).

Eg hugsar eg las Orden som fortapt skrivekunstsjel i Göteborg, internert før vidare integrering i folkhemmets litteräre gestaltning, og der, med susing og bankelyd i røyra, las eg meg heim til eit vestlandsk kulturlandskap skore til beinet, men med ein forsiktig vri i atmosfæren. Det steig ei original og rein kraft ut av prosaen som inkluderte lesaren og som lova noko meir.

2. Ripsvinrusens minnekraftige komikkfase skaut fart i Inkarnasjon (2004), då forfattarkarakteren Tor Iden steig ut i bislaget. Kunstnarromanen undersøkte det innestengde og det frie i lys av morsropet «Du må forandra deg!», og Tor, intens skriveinnesperra, sukka og gjekk ut, rakt inn i ei konspirerande, men frisk fantasigrøde, det var eit helsikes oppsyn. Blandingskrafta her er stor, jorda er der, men språket knitrar som aldri før. Optimismen.

Haugland følgde opp med I den sjette verda (2005), og fasen gjekk fram til og med Mørk materie (2015). Komikken, iblanda det skikkelege, eit ordentleg, vestlandsk landskap, eit lys over bøane å snakka om, ja, det merkelege, men likevel jorda i skrifta hans, det poda, får fram ei lyst til å bruka tolv timar på Nasjonalbiblioteket for å grava etter nytt om turroten som heimsøkte Ytre Nordhordland i 1987. Den følelsen! Forfattaren handterer skrivekunsten til fulle, ikkje til fylla – Haugland skriv om «rusens minnekraft» (det motsette av blackout). Og det smittar.

3. Om-bøkene, det retrospektive oppsiget i bislaget. Her roar den fabulerande Haugland seg kraftig ned. Oppblomstring av skrivinga i lys av det (trasige) dagleglivet blir erfaringsundersøkt. Han oppdagar forhistoria si, forskjellen på farfars skriving og si eiga skriving, og krafta i det han sjølv skriv kontra det fortidige i farfars skriving. Framleis er det natur og humør, men det bikkar ikkje over i sjølvelsk.

Undersøkinga er aldri langt unna. Haugland er for klok, dramaturgisk og språkleg til å la lesaren sitja rett ved fela og eta seg kvalm på blautkake. I lomma ligg slåsthansken og ulmar, sånn i tilfelle, og forfattaren er no så erfaren at han sender Roman-Tormod ut for å sjå på stjernene, sjå på omrisset av ei ku som gjekk forbi i mørke nokre timar tidlegare: ei aning, ei ulming.

Og skrivekunsten blir problematisert, det er stor avstand mellom euforien i å skriva noko bra for så å lesa same teksten ein dag seinare, med avstand, med kritisk distanse, ein skuffelse. Ola Bauer brende det meste av skrift dagen etterpå og gjekk over til grøftegraving og tekst-TV-scrolling. Men legg du jaet inn i skuffelsen, stig det nye skrivedagar, nye verk.

Hauglands kunstorientering hjelper skrifta, hjelper oss. Skrifta har disiplin og sansing, ein motor i skrifta han kanskje har frå barnesjukdom og venting. Jordinga (alvoret) er pokker så nødvendig skal vi bli med på dansen. Stilen er i miksen, lesegleda og forståinga ligg her.

Eirik Ingebrigtsen

Eirik Ingebrigtsen er forfattar og prosjektansvarleg i Norsk Forfattersentrum.