Har du ikkje lese Edna O’Brien, er det forståeleg. Få av verka hennar er omsette til norsk, endå så prislønt ho er. I fjor, ikkje minst, blei ho tildelt David Cohen-prisen, omtalt som Storbritannias og Irlands eigen nobelpris i litteratur. At forfattarar som Harold Pinter, Doris Lessing og Seamus Heaney fekk David Cohen-prisen før dei fekk Nobelprisen, seier litt om kor høgt han heng.

Var du ung på 60-talet, hugsar du henne kanskje: Debutromanen, The Country Girls (Irsk blod på norsk), og to oppfølgarar blei bannlyste. Sjølv sat O’Brien i eksil i London, medan foreldra hennar, som ironisk nok hadde lite til overs for litteratur, fekk gjennomgå av alt frå naboar til journalistar heime i Clare i Vest-Irland. Ho skreiv om seksualitet, nemleg, og kritiserte kyrkja og patriarkatet.

Som så mange andre irske jenter gjekk O’Brien på nonneskule til ho var 16 år. Deretter flytta ho til Dublin, mot foreldra sin vilje, og utdanna seg til apotekar, før ho gifta seg med ein forfattar, mot foreldra sin vilje, og fekk barn. Deretter forlét ho landet. I eit utal intervju og i sjølvbiografiske Mother Ireland har ho forklart at litteraturen tvinga seg fram idet ho kom til London: Ho kjende seg utilpass og framandgjord, samtidig som ho såg oppveksten og heimlandet i eit heilt nytt lys.

Katolisismen

Irland og Noreg har ein del til felles: kysten og naturen, som kan bli vêrharde, språkstriden og demografien. Begge har vore fattige og utvikla seg raskt. Men på visse område har irane vore langt tregare: Katolisismen har vore ein likestillingsbrems. Irane har gått på jente- og guteskule, gifta seg tidleg og fått mange barn, om dei då ikkje blei prest eller nonne i sølibat. Først i 1973 fekk gifte kvinner rett til å arbeide, først i 1976 fekk ein kjøpt kondom (på resept), og først i 1996 blei det lov å skilje seg – etter ei folkeavstemming der 50,3 prosent stemde for og 49,7 mot, noko som seier litt om kor tilspissa debattane var. Abortstriden er framleis levande, og overgrepssakene er mange. I år er det sølibatet som blir debattert: Aldri har så få blitt presteordinert; sølibatkravet er kanskje utdatert?

Slike tema – og tabu – skreiv O’Brien om på 60-talet. Ho skildra det å vere ung kvinne slik ingen irsk forfattar hadde gjort det før, skreiv meldarane. Og medan ho hausta gode kritikkar i Storbritannia og andre land, blei ho altså utskjelt og latterleggjord i Irland.

Det høyrer med til historia at O’Brien gjekk frå ektemannen, forfattaren Ernest Gébler, som både O’Brien og sonen Carlo Gébler, også han forfattar, har omtalt som vrang.

Hadde ho budd i Irland, hadde ho ikkje kunna skilje seg frå han.

Og hadde ho vore norsk, hadde ho kanskje skrive om han.

Kritikk

Medan det hos oss er blitt ganske vanleg å skrive biografisk, er O’Brien blitt kritisert for å gjere det – sjølv om ho sjeldan gjer det. Ho vedgår at ho i A Pagan Place (1970), der ho skriv om ein barndom med ein far som drikk og speler bort pengane, og ei kontrollerande mor som brenner bøkene dottera les, trekker vekslar på eige liv. Men kva forfattar gjer ikkje det?

Verre er det å gjenta seg sjølv, som ho er blitt kritisert for å gjere, sjølv om ho har skrive om alt frå IRA (House of Splendid Isolation, 1994) til Bosnia-krigen (The Little Red Chairs, 2015), då med menn i hovudrolla. Girl, som kom i fjor, er basert på Boko Harams bortføring av nesten 300 skulejenter i Nigeria. I The Guardians omtale av Girl er tittelen «A masterclass of storytelling».

In the Forest (2002), som er ein kriminalroman, nærmast, basert på eit faktisk trippeldrap i Vest-Irland i 1994, blei godt mottatt, særleg i USA – men ikkje i Irland. Her blei O’Brien skulda for både å utnytte ein tragedie til eiga vinning og å skrive om eit Irland ho ikkje lenger kjenner. The Irish Times hevdar i ein artikkel («A fiction too far») at «behovet for å unngå fella det er å berre resirkulere oppfatningar frå 1950- og 1960-talet, har ført henne inn i ei uvanleg direkte forskingstilnærming». Sjølv om ein er kunstnar, er det ikkje greitt å stele sorga til andre menneske. Det er ikkje lett, for ein historieforteljar, å trekke ei grense mellom å dra vekslar på eit privatliv og å utlevere det.

Årets bok

I årets bok, James and Nora: A Portrait of a Marriage, så kort at ho kan kallast eit essay, går O’Brien inn i det inste privatlivet til Irlands litterære heilagdom, nærmast: James Joyce, som ho tidlegare har skrive biografi om (1999), og kona hans. Ho inkorporerer sitat frå breva deira i sin eigen prosa og skildrar paret med humor og varme, og ho har hausta ros for boka i heimlandet òg, sjølv om ho gjer det ho alltid gjer: Ho tar ein sjanse. Ho utfordrar både lesarar og kritikarar.

Ved sida av å ha gitt ut rundt tretti romanar og novellesamlingar, har ho skrive essay, biografiar, skodespel, barnebøker og diktsamlingar. Ho kan vere tørr, kritisk og realistisk, lyrisk, morosam og sentimental, og ho vil bli hugsa som ei som våga å fortelje sanninga.

Men ho gir seg ikkje enno. Ho er jo berre 90 år.

Marita Liabø

Marita Liabø er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.