Konsert

J.S. Bach, H. Schütz, J.H. Schein:

«Musikalische Exequien»

Monteverdi Choir; English Baroque Soloists; dir.: John Eliot Gardiner.
Nikolaikirche Leipzig, fredag 10. juni

Det forgjengelege ved livet, døden og det å overvinna han har vel alltid vore tema i tonekunsten. Nokre av dei vakraste verka i musikkhistoria krinsar om slikt, då særleg i den protestantiske kyrkjemusikken. I Luthers teologi har skjærselden ingen plass. Lutheranarane venta å møta ein god og kjærleg Gud «på den andre sida» – ei hjarteleg mottaking i Jesu nåde. Dette optimistiske dødsbiletet merkar me på gravferdsmusikken deira, som gjerne går i dur og kan verka underleg gladlynt.

Dei to største verka John Eliot Gardiner dirigerte under Bachfest i Leipzig år, handla om kunsten å døy. Den engelske dirigenten, som er fast gjest under denne eldste og største Bach-festivalen i verda, er vel den mest kjende nolevande tolkaren av kyrkjemusikken hans. Med eit slikt namn på plakaten var det ingen problem å fylla Nikolaikyrkja med sine over 1400 sitjelassar til randa.

Etter konserten ville applausen ingen ende ta, for Gardiner imponerte: Han greidde å setja verka i eit nytt lys og å syna ukjende klanglege og musikalskretoriske nyansar ved kantatane, noko som ikkje er sjølvsagt for ein slik veteran. Sjølv om han har turnert med dette repertoaret i mange tiår no, klang det friskt.

Førebudd greve

Konserten var del av serien «Bachs røter», der festivalen fokuserer på føresetnadane for J.S. Bachs kyrkjemusikk. Om Bach var den største lutherske kyrkjekomponisten på 1700-talet, fortener Heinrich Schütz (1585–1672) å bli kalla den største i hundreåret føreåt. Alt i samtida blei han kalla «den moderne musikkens far».

Som kapellmeister i Dresden fornya Schütz kyrkjemusikken ved å introdusera nye musikalske former han hadde lært å kjenna under læreåra i Venezia, byen som var Europas mest progressive musikkmetropol kring 1600. Ei av dei nye formene var den «konserterande stilen», som er ei virtuos tevling mellom solistar og instrument. Ei anna var «den venetianske fleirkorteknikken», der ulike kor og instrumentgrupper musiserer samstundes rundt om i kyrkjerommet. Den spesielle stereoeffekten dette skaper, må opplevast live – på CD kjem han aldri skikkeleg fram.

Det største Schütz-verket var Musikalische Exequien, SWV 279–281, som blei laga for ei fyrsteleg gravferd i 1636. Den gongen var det å førebu seg på døden og etterlivet ein viktig del av «kunsten å døy» (ars moriendi). Greven Heinrich Posthumus von Reuß-Gera hadde gjort grundig forarbeid. Han hadde mellom anna valt ut tekstar frå Bibelen og frå lutherske salmar, sitat som skulle pryda gravmælet hans – og skulle bli sungne i sørgjemusikken han hadde tinga frå Schütz. Ved sida av solistar og åttestemmig kor føreskriv komposisjonen fire trombonar og sinke (eit bukkehornliknande instrument med trompetmunnstykke). Den edle, lågmælte klangen til blåsarane i English Baroque Soloists var eineståande. Akustikken i kyrkjerommet er krevjande, men musikarane greidde verkeleg å avpassa dynamikken og artikulasjonen i spelet sitt etter tilhøva.

«Actus tragicus»

Få verk syner J.S. Bachs røter i 1600-talsmusikken tydelegare enn «Actus tragicus», BWV 106. I denne gravferdsmusikken, som han komponerte som 22-årig organist i Mühlhausen (1707 eller 1708), er lutherdomens optimisme andsynes døden tydeleg. Stykket er komponert i den linne tonearten Ess-dur og har ei like linn instrumentering: ingen fiolinar, men to blokkfløyter og to viole da gamba (eit celloliknande strykeinstrument med seks eller sju strenger). Slike instrument skal ifylgje barokkens komposisjonslæreverk nyttast når teksten handlar om kjærleik og død.

Den todelte kantaten heiter eigentleg Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit (Guds tid er den aller beste tida). Bach skildrar her mennesket si ferd frå sotteseng til paradis. Librettoen er sett saman av bibelsitat og lutherske salmar, og fleire gonger let Bach to ulike tekstar bli sungne samstundes. Dette for å syna korleis lovnadane i Det gamle testamentet blir oppfylte i Det nye testamentet.

Gardiner nyttar alltid eit stort kor, altså med mange songarar. Det høver ikkje alltid godt, særleg ikkje i intime kantatar som «Actus tragicus». Men føremonen med slike store kor er at ein kan få til effektfulle dynamiske variasjonar. Dei finaste passasjane i Gardiners tolking var då han fekk det store koret Monteverdi Choir til å synga i pianissimo. Songarane kviskra nærast fram teksten, men klarte samstundes å halda på den varme, runde korklangen.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar, musikkvitar og fast musikk­meldar i Dag og Tid.