Frå no av må vi tale om Philip Roth i fortid. Han var ein av dei store amerikanske forfattarane i vår tid. Lesarane hadde alt budd seg på at det var slutt. Han lova at romanen Nemesis (2010) var den siste frå hans side. Handlinga er lagd til 1944, då ein polioepidemi bryt ut i New Jersey og rammar barn og ungdom, uventa og tilfeldig. Ungdomstid i amerikansk samtidskultur har vore Roths store tema heilt sida den første boka, Goodbye, Columbus, ein kortroman og fem noveller, kom i 1959.

Eg kan ikkje hugse noka anna bok av Roth som sette seg så fast i meg som denne første boka hans gjorde, godt hjelpt av filmversjonen av tittelforteljinga frå 1969. Her skildrar forfattaren kjærleiken til Brenda, spela av den unge Ali MacGraw. Det er både ei kjærleikshistorie og ei klassereise. Eg hugsar scena mellom dei to i eit amerikansk symjebasseng, sjølve symbolet den gongen på fullkommen erotikk. Men for ein bokmann og bibliotekar, som helten i teksten, må det ende tragisk. Slikt høver, diverre, dårleg på bassengkanten.

Philip Roth var både forfattar og akademikar. Han hadde mastergrad i engelsk frå University of Chicago. Han skreiv og han underviste. Novellene i den første boka handla alle om amerikansk-jødisk kultur, som han var ein del av, og som han kjente så godt til gjennom oppvekst i New Jersey. Les den framifrå boka han skreiv om far sin, Patrimony (1991). Tekstane i Goodbye, Columbus viser til problem som oppstår i amerikanske jødiske miljø når ein blir omforma og assimilert inn i ei solid mellomklasse. For Roth gir ei slik utvikling ei kjensle av tap, ikkje vinning. For å syne det kan Roth ta inn i teksten ein jødisk einstøing som slett ikkje passar i eit slikt miljø. Det var eit opplegg Roth stadig kom attende til.

Det kan vere eit barn som gjer opprør mot rabbinaren i skolestua, og som plutseleg gir den skriftkloke ein kvass leksjon i jødisk teologi, ikkje utan humor: «Du veit ingenting om Gud.» I møte med ein ung amerikansk jøde, som forteljaren i ei anna novelle absolutt ikkje kan utstå, blir eg-personen send attende til ein barndom han har gløymt. Det er nøkkelen til det beste i Roths litterære verksemd.

Eg sit her med ei handskriven melding frå Philip Roth framfor meg. Lappen er frå 1992. Han sende meg då svar på eit brev med spørsmål om vi fekk lov å bruke ei av novellene hans i ei tekstsamling for norske studentar. Ved å lese Roth i Noreg, der få kjende til jødisk bymiljø i USA, fekk vi likevel ei kjensle av at det dreidde seg om metaforar vi delte frå den hebraiske bibelen, knytt til ein samfunnskritikk vi forstod, og som vi kjende oss som ein del av.

Øyvind T. Gulliksen