HISTORIE

John Reed:

Ti dager som rystet verden

Omsett av Charlie Jansson
Føreord av Morten Jentoft
Spartacus

I dei kaotiske haustdagane i 1917 da bolsjevikane tok makta i Petrograd, var den amerikanske pressemannen John Reed (1887–1920) i den russiske hovudstaden og fekk sjå verdshistoria frå første benkerad.

Boka hans om dei ti dagane har status som klassikar, og det er all grunn til å spandera ei nyutgjeving ved hundreårsmarkeringa, slik forlaget Spartacus har gjort. Reed, som ikkje gjer nokon freistnad på å løyna det sosialistiske og revolusjonære grunnsynet sitt, fortel med skarpt blikk og sikker evne til ei levande framstilling.

Spenst og spenning

Som i mest alle bøker der Russland er hovudemnet, anten det er roman eller reportasje, vert det svært mange namn. Men det er spenst, spenning og nerve i forteljinga til Reed. Reed kunne meir enn skriva; han kjem seg rundt i det vanvettige kaoset, til og med ein tur til Moskva rekk han, og han får ei oppleving som ingen yrkesbror vil misunna han: Han vert stilt opp mot ein vegg medan ei ikkje altfor disiplinert gruppe revolusjonære soldatar drøftar om dei straks skal skyta han som spion eller lata vera.

Det er dessutan godt gjort å ha fått med seg så mange detaljar. Det er vanskeleg å lasta Reed for at han kjøper bolsjevikversjonen av freistnaden på kupp i juli 1917. Da samla den tafatte regjeringa seg til å leggja fram nokre av dokumenta som viste at Lenin fekk pengar frå tyskarane. Ingen bevis, sa bolsjevikane, men bevisa var gode nok til at Lenin vart varsla, kom seg ut av byen i ei bråvending og gjekk i dekning i Helsingfors i fleire sommar- og haustmånader.

Offer

I Stalin-perioden var denne boka ikkje å få tak i Sovjetunionen. Det står altfor mykje om Trotskij der, som den nøkkelmannen han var, både som organisator, strateg og folketalar. Stalin er berre så vidt nemnd; han skreiv under på nokre dekret. Det var òg andre viktige menn og kvinner som Stalin ville ha ut or soga. Slikt gjorde han grundig: Han drap dei fleste av dei, Trotskij vart eitt av offera i 1940. Nokre få slapp med husarrest og munnkorg. Men Reed opplevde dei og festa dei til papiret før det kom så langt.

Han døydde av tyfus i 1920 og vart gravlagd i Kreml-muren, så han fekk ikkje sjå korleis det vidare gjekk. Men det er langtidsperspektiv over eit Lenin-sitat han får med seg om at berre dei som har historia på si – altså Lenins – side, skal ha pressefridom. Da er herskarane sikra mot vanskelege spørsmål.

Med eit godt føreord og knappe, presise innleiingar til kvart kapittel er NRK-korrespondenten Morten Jentoft ein solid vegførar gjennom kaoset i desse novemberdagane.

PER EGIL HEGGE

Per Egil Hegge er tidlegare redaktør i Aftenposten, forfattar og fast skribent i Dag og Tid.