Mykje av sommaren 1962 brukte eg i lesesalen på Halling skole i Homansbyen i Oslo. Den hausten skulle eg opp til eksamen i russisk mellomfag, og som sjølvvald del av pensum hadde eg ført opp Boris Pasternaks roman Doktor Zjivago. Romanen kom i 1958, han fekk nobelprisen, vart hundsa, hetsa og ekskludert frå det sovjetiske forfattarforbundet. Det hjelpte ikkje at Pasternak sa frå seg prisen. Han vart sjuk og døydde i 1960.

Det er ingen enkel roman, og for ein 22-åring er han komplisert til overmål. Boka har fylgd meg sidan, eg har vendt attende til einskildkapittel og passasjar. I vinter bestemte eg meg for å lesa henne att frå perm til perm. Ikkje berre fordi ho er eit meisterverk, men fordi ein stavrande og subbande 80-åring ser annleis på ting enn den same (?) 22-åringen gjorde.

Russarane ser annleis på boka, dei òg. I 1988 vart ho trykt i det tidsskriftet som sa nei i 1950-åra. Den eldste sonen kunne henta nobelprisen i Stockholm, og villaen der Pasternak døydde, er eit museum som kjempar ein tapande kamp mot den utesande skyskrapardrabantbyen i Peredelkino.

– Du har endra deg. Før dømde du ikkje revolusjonen så beiskt, seier Lara til Jurij Zjivago i ein av diskusjonane deira om dei brutale endringane i Russland.

Han svarar at det må vera måte med alt. På denne tida skulle dei ha kome fram til noko. Men det vi ser, er at for revolusjonsinspiratorane er galenskapen med endring og omkalfatring ei rein naturkraft, det daglege brød betyr ingenting, dei skal ha jordkloden. Å byggja nye verder, overgangsperiodar – det er målet i seg sjølv. Ingenting anna enn det har dei lært, ingenting kan dei.

Bak meiningsutvekslinga ligg situasjonen for Laras mann, Pavel Antipov, som har vorte revolusjonær aktivist. Men han høyrer ikkje til mellom dei ekte og må gå til grunne.

– Kvar skal han gøyma seg? spør Zjivago. I tsartida kunne han ha gjort det.

Pasternak byggjer opp til denne domen med subtile skildringar av samanbrotet i alle lag i det russiske samfunnet. Og slik vert historia skriven no; tydeleg kom det fram i 2017, i den spake og mollstemde markeringa av 100-årsdagen for Lenins og Trotskijs kupp.

Den 22-åringen som streva med ordbøker og poetiske naturskildringar på Halling skole i 1962, merka seg lite av dette. Men så var det heller ikkje til å vita at Sovjetunionen hadde mindre enn 30 år att, trass i sputnikar, romfararar og rakettar. Ingen ting anna hadde dei lært, og dei var trygge på at det var nok.

Kjærleikssoga om Lara og hovudpersonen skjøna eg meir av, slikt ligg for 22-åringar. Men éin episode brende seg fast. Ein seinsommarkveld i tregaste Brezjnev-perioden sat eg heime hos ein redaktør i Leningradskaja Pravda. Vi kom inn på romanen, og han braut staven over både diktaren og boka: Nobelprisen var sovjetfiendtleg, boka mangla struktur, forfattaren var ein rotekopp som skulle ha med altfor mange personar. Det meste var gale og gamaldags, verst var dei kristne overtonane. Han tok hardt i, partilina kunne han.

Eg ga han medhald i at strukturen ikkje er enkel. – Men så er det dikta, da, doktor Zjivagos etterlatne dikt, sluttkapitlet i boka, sa eg.

Han kvakk til. – Dikta? Det var visst noko med dikta.

Han gjekk bort til bokhylla, og bak Kapitalen av Marx låg eit maskinskrive hefte. Han tok til å lesa dikta. Det mørkna, og han måtte slå på lyset.

Romanteksten sluttar med ein epilog, der to av Zjivagos vener sit ein sommarkveld og ser ut over Moskva og minnest. Dei har eit hefte med dikta, som den mystiske halvbroren til Zjivago har samla, og dei les for kvarandre.

«… halvparten kunne dei utanboks. Med kvart hadde det mørkna, og dei måtte tenna ljos.»

Brytast med vanskelege ord og passasjar må eg framleis. Pasternak gjorde det ikkje lett for nokon, minst av alle for seg sjølv. Men som han skriv i eitt av dei vakraste dikta: «Ljoset brann på bordet mitt/ ljoset brann.»

Så, vinteren 2019, brenn det enno, lyset frå Pasternak, med ein annan loge enn sommaren 1962.

Per Egil Hegge