På mange måtar kan ein militær siger feirast. Under paraden på Den raude plassen i Moskva 24. juni 1945 regna det. For russarane var det eit teikn på at også himmelen gret. Sterkare sto ateismen ikkje.

I førre veka var avisene og fjernsynsprogramma fylte av innslag om krigen, på sigersdagen 9. mai. Før opna paraden med at stridsvogner og etter kvart interkontinentale rakettar dundra over den store plassen. Etter regimeskiftet går ikkje det; det kyrkjehuset som vart rive og erstatta med ei pisserenne, er atterreist, pisserenna er borte, klokkene ringjer, og dei taktfaste og strunke infanteristane har teke over.

Men den djerve avisa Novaja Gazeta gjorde det på sin måte. Redaksjonen hadde grave fram ein statistikk som er avgradert frå eit juridisk arkiv. Slikt er ikkje uproblematisk, for delar av president Putins lovverk gjer det vanskeleg, for ikkje å seia risikabelt, å ytra seg kritisk om krigsinnsatsen. Det er lettare å selja gummistrikk i metervis enn å vita kvar den grensa går i Russland, anten ein er domar eller pressemann.

Rapporten var ferdig i 1992 og heiter «Den løynde sanninga om krigen» («Skrytaja pravda vojny»). Mellom dei som utarbeidde han, var ein kvinneleg historikar, O. Vasiljeva. Ho er interessant i denne samanhengen fordi ho i dag er utdanningsminister i Dmitrij Medvedevs regjering.

Mykje av materialet vart brukt av ein russisk jurist, høgt oppe i rettsapparatet, i 1995, i fagtidsskriftet «Staten og retten». I Brezjnev-tida var dette eit akademisk, men godt dressert propagandaorgan for kommunistpartiet. Rapporten viser at i perioden juni 1941 – mai 1945 fekk 2.530.663 sovjetiske militærpersonar straff av militærdomstolar. Av dei fekk 11 prosent dødsstraff – 284.344, og 157.593 vart skotne. Det er 15 divisjonar.

Denne statistikken tek ikkje med avrettingar som Smersj sto for, dei ligg stadig i KGB-arkiva. Smersj er ikkje ei James Bond-oppfinning; Ian Fleming hadde som Moskva-korrespondent så gode kontaktar der at han vart psykisk sjuk; i alle fall meinte han det sjølv.

Kor absurd denne militærjustisen verka, går fram av at 458 generalar og admiralar vart skotne det første krigsåret. Alle vart sidan rehabiliterte. Sjefbøddelen heitte Lev Mekhlis (1889–1953), øvste politiske offiser i det sovjetiske forsvaret. Ein som overlevde og som seinare gjorde karriere som lingvist, heitte Elisar Meletinskij. Han var tysktalande jøde og 24 år gamal da han vart arrestert for spionasje i 1942 og for å ha «rost den fascistiske samfunnsstrukturen og Hitler». I utstyret hans fann granskarane ei luthersk salmebok og ein russisk-tysk parlør, krigsbytte frå ein fallen tysk soldat. Han fekk ti år. To medsoldatar vart dømde saman med han. Dei vart skotne for Hitler-sympatiar; dei kunne så vidt lesa.

Novaja Gazeta tek med statistikk frå andre krigførande makter: USA avretta 146 av sine eigne, Frankrike 102, Storbritannia 40. Den tyske statistikken finst fram til hausten 1944, der er talet 7.810. Oversyn over militær avretting i Tsar-Russland frå 1905 til 1917 er ikkje funne, men i heile landet vart 3087 dødsdomar eksekverte, sivilistar medrekna, i dei tolv åra.

Kva Stalin meinte om dette, veit vi lite om, men to veker etter den tyske kapitulasjonen, 24. mai 1945, var han vert ved ei mottaking i Kreml. Der opna han med å vedgå at det var gjort feil under den vanskelege krigen, og så kjem eit spesielt avsnitt mot slutten: «Eit anna folk kunne ha sagt til regjeringa: ’Vi hadde for store forventningar til dykk, gå av, vi vil ha ei anna regjering, som sluttar fred med Tyskland og gir oss ro’. Men det gjorde det russiske folket ikkje, for det trudde på at politikken var korrekt og ofra seg for å sikra at Tyskland vart knust … Takk til det russiske folk for denne tilliten!»

Det er ingen debatt på slike festmottakingar. Og dei som hugsa fredsavtala mellom Stalin og Hitler i 1939, gjorde best i å gløyma.

Per Egil Hegge