Konsert

Johann Sebastian Bach:

Messe i h-moll

Julia Doyle og Rachel
Redmond, sopran; Jessica Dandy, alt; Andrew Tortise, tenor; Felix Schwandtke, bass; m.fl.; Dunedin Consort & Players;
dir.: John Butt
Oslo domkyrkje, sundag 31. mars

Ho er krona på livsverket hans, Johann Sebastian Bachs veldige Messe i h-moll, BWV 232. Å høyra dei alvorstunge opningsakkordane i Oslo domkyrkje under Oslo Internasjonale Kyrkjemusikkfestival, framført klårt og kraftfullt av det skotske Dunedin Consort & Players, gav ei oppleving av klingande arkitektur på sitt mest storslegne.

Solistisk besetning

Den engelske Bach-eksperten John Butt leia konserten frå cembaloen. Det gjorde han godt, særleg med tanke på at han spelte det meste med venstrehanda medan han dirigerte med høgre. At dette ikkje resulterte i musikalsk venstrehandsarbeid, har med storleiken på besetninga å gjera.

Butt høyrer nemleg til dei som sver til lita besetning, med såkalla «solistisk besetning» i koret. Dette inneber at han berre nyttar éin songsolist på kvar korstemme, som i høve denne h-mollmessa er maksimalt åtte songarar. For å oppnå lydleg balanse med orkesteret er strykarbesetninga tilsvarande linn, med berre høvesvis to musikarar på fyrste- og andrefiolinstemma og éin bratsj, éin cello og éin kontrabass.

Denne kvelden viste Butt at det monumentale ikkje alltid har med storleik å gjera, for ensembleklangen var meir enn stor nok til å fylla kyrkjeskipet. Ei større besetningsform ville dessutan ha gjort det vanskeleg å få til ein så differensiert artikulasjon og ei så nyanserik frasering som me her opplevde.

Ukjend oppdragsgjevar

Kva er det som fascinerer slik ved Bachs h-mollmesse? Ikkje berre er ho hans siste store vokalverk, ho er òg hans mest mystiske. For kven var det som tinga meisterverket av den aldrande komponisten? Kan det ha vore hoffet i Dresden, som var katolsk, eller ein katolsk greve frå Mähren i dagens Tsjekkia, som såg føre seg ei framføring i Stephansdomen i Wien? Ingen av desse teoriane finst det prov på.

Då manuskriptet blei ferdig i 1749, var Bach sjukleg og mest blind; han hadde berre eitt år att å leva. Kven som var oppdragsgjevaren til Mozarts rekviemmesse, som var hans siste store vokalverk, var òg lenge innhylla i mystikk. I dag er rekviemgåta løyst. Men når det gjeld h-mollmessa, famlar Bach-forskarane framleis i mørkeret.

Katolsk

Hadde Bach i det heile von om at messa skulle framførast, eller såg han på henne som eit musikalsk testament for ettertida? Det underlege er at Bach på katolsk vis tonesette heile gudstenestas ordinarium, altså alle messeledda som har same tekst gjennom heile kyrkjeåret: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus og Agnus Dei. Slike tonesetjingar blir kalla missa tota. Men i den lutherske kyrkja, som Bach tilhøyrde, sette ein berre tone til Kyrie- og Gloria-leddet – slike «lutherske messer» kallar me missa brevis, «kort messe». Ei slik kortmesse skreiv Bach til den saksiske kurfyrsten i 1733, og desse to messeledda inngjekk i den endelege h-mollmessa.

Bach-sonen Carl Philipp Emanuel kalla då òg verket «Den store katolske messa». Men ei framføring i ei katolsk gudsteneste er lite truleg, for med snaue to timar framføringstid er messa kort og godt for lang. I alle høve er det vanskeleg å tenkja seg musikken til den ortodokse lutheranaren Bach i ei katolsk kyrkje.

Personleg testament

Om Bach såg på messa som eit personleg testament, som sin «siste musikalske vilje», skulle han få viljen sin. Men fyrst etter 110 år – fyrste gongen ho blei framført i heilskap, var i Leipzig i 1859. Av fleire grunnar blir ho i dag gjerne sett på som det største av alle kyrkjemusikalske verk: Substansen i komposisjonen syner det ypparste av kontrapunktisk kunne, harmonisk djupn og melodisk venleik. I tillegg kjem måten Bach greier å skapa ein naturleg heilskap av stilistisk særs heterogene satstypar på.

Høgdepunkta

Dette stilistiske mangfaldet fekk Dunedin Consort & Players godt fram. Dei alt omtala opningsakkordane i «Kyrie»-delen hadde arkaisk venleik ved seg, for gjennom dei vibratolause korrøystene stod akkordane støtt og strengt som doriske tempelsøyler.

Den festlege, høgbarokke schwungen me kjenner frå opningssatsane i Bachs muntraste kyrkjekantatar, møter me i «Gloria in excelsis Deo»-satsen, som går i dansande tredelt takt. Ensemblet sameina seg her til éin stor klangkropp.

Av satsane med solist var framføringa av «Agnus Dei» den mest gripande. Alten Jessica Dandy hadde ikkje berre ein vakker mørk og mjuk klang, ho greidde òg å strekkja frasane imponerande langt. I denne satsen er dette avgjerande; linene til songaren kontrasterte effektfullt til dei sukkande melodirørslene i fiolinane.

Frå bekk til flod

Kva er vel meir imponerande enn ein vellaga fuge? Ein vellaga dobbeltfuge med to tema, slik «Gratias agimus tibi»-satsen har det. Denne er halden i såkalla stile antico («gamal stil») og syner korleis Bach tok opp renessansens komplekse polyfoni og gjorde han til sin eigen. Dette eigne er den veldige crescendoen, altså den gradvise auken i tonestyrke Bach oppnår gjennom instrumenteringa. Slikt var framandt for den jamt flytande renessansemusikken.

Satsen, som byrjar med berre tenor, liknar ein bekk som gjennom stadige tillaup endar som ei veldig flod. Slutten, der trompetane og paukane breier seg, var høgdepunktet denne kvelden.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.