Opera

Benjamin Britten:

Peter Grimes

Stuart Skelton (Peter Grimes); Erin Wall (Ellen Orford), Roderick Williams (Captain Balstrode), m.fl.; Vera Rostin Wexelsen, konsertregi og scenografi; Bergen Filharmoniske Kor, m.fl.; Bergen Nasjonale Opera og Bergen Filharmoniske Orkester; dir.: Edward Gardner.
Grieghallen i Bergen, torsdag
21. november

Som ein salt brottsjø slo Benjamin Brittens Peter Grimes, op. 33, inn over Londons operapublikum fredssommaren 1945. Ikkje sidan Georg Friedrich Händels tid hadde nokon komponert så musikalsk effektfullt og psykologisk innsiktsfullt for kor i England. Og sidan Händel strengt teke var tyskar, måtte ein endå lenger tilbake, til Henry Purcell på slutten av 1600-talet, for å finna ein komponerande brite av same kaliber. Kva var det som gjorde verket, som somme ser på som 1900-talets beste opera, så unikt?

Buldrande blåmyr

Ein ting er det reint musikalske. Den då knapt 30 år gamle Brittens virtuose orkestreringskunst manar på impresjonistisk vis fram inntrykk av det kystlandskapet handlinga går føre seg i. Dette gjeld særleg mellomspela, som han seinare samla til det sjølvstendige orkesterverket Four Sea Interludes, op. 33a. Så verknadsfullt målar han her den blå timen over stranda og dei stigande dønningane at lukta av saltvatn og tangklasar nærast riv i nasen. I særklasse står mellomspelet «Dawn», for ingen komponist eg kjenner, har greidd å skildra tagnad på denne måten – å uttrykkja det lydlause med lyd er ei bragd.

Men det som gjer Peter Grimes eineståande som opera, er måten Britten får til syntesen mellom ord og tone på, mellom dramatikken og musikken. Gesamtkunstwerk kalla Richard Wagner dette, eit «totalkunstverk» som Bergen Nasjonale Operas oppsetjing lukkast med å få i stand i Grieghallen torsdag førre veke. Bergen Filharmoniske Orkester var på sitt beste, med lytefritt samspel, varierte klangfargar og lange, dynamiske spenn. At dette er klanglege landskap den engelske sjefdirigenten Edward Gardner kjenner seg heime i, var tydeleg frå fyrste taktslag.

Fyrste dødsfall

Framføringa var det me kan kalla «halvscenisk» – songarane agerte som skodespelarar framfor orkesteret, men det var minimalt med scenerekvisittar og kostyme. Likevel kjendest det som å bli teken attende til Englands austkyst i byrjinga av 1800-talet, til fiskarlandsbyen Borough, der folk er rivne mellom sorg, sinne og hemnlyst.

Librettoen (den sungne teksten) byggjer på poeten George Crabbes (1754–1832) diktsamling The Borough frå 1810. I operaprologen får me vita at læreguten til fiskaren Peter Grimes har døydd på havet. Borgarmeisteren har samla innbyggjarane til liksyn i bygdehuset, og sjølv om det blir konkludert med at dødsfallet var ei ulukke (dei var gått tom for drikkevatn under ein seglas), kjenner Grimes seg mistenkjeleggjord. Men han klarer seg ikkje utan ein hjelpar, og trass i motstand frå bygdefolket og åtvaring frå kaptein Balstrode (sungen av barytonen Roderick Williams) hentar han seg ein ny gut frå ein barneheim. Ein sundagsmorgon legg lærarinna Ellen Orford (sungen av sopranen Erin Wall) merke til at kleda til guten har rifter. Ved nærare ettersyn finn ho òg spor på kroppen hans som kan vitna om vald. Ho konfronterer Grimes med dette; han har oppdaga ein fiskestim på havet og er komen for å henta guten, sjølv om det er avtalt at guten skal ha fri sundagar.

Andre dødsfall

Krangelen mellom lærarinna og fiskaren blir kjend, og det breier seg rykte om at «Grimes atter er i gang». Sambygdingar blir sende til fiskarhytta hans for å røkja etter. Då får Grimes panikk og rømmer med guten, og under flukta mister guten fotfestet og styrtar i døden frå ei klippe. Dagane går, og ingen høyrer gjete dei to, men då genseren til guten blir funnen på stranda, byrjar jakta på Grimes. Han unngår mobben, men lærarinna og kapteinen finn han i havkanten, dyvåt, utsvelt og halvgalen. Dei to får medkjensle med Grimes, men kapteinen veit at han er fortapt. «Dra ut med båten din og søkk han», er rådet hans.

Dagen etter blir det kjent at kystvakta har sett ein båt som var i ferd med å søkkja der ute – for langt til havs til å kunna bergast.

Vesaas

Soga om Peter Grimes er universell. Ho handlar om individet andsynes dei hine, om kampen til einstøingen mot bygdedyret. På mange måtar har Brittens opera difor berre to hovudroller: Grimes sjølv og bygdefolket. Den massesuggesjonen som oppstår når ålmenta rettar mistanken mot den framande, er ikkje ulik dynamikken som Tarjei Vesaas nokre år føreåt skildra i romanen Kimen (1940): Om framandkaren Andreas Vest som kjem til ei øy der øybuarane ser med skepsis på han, og som – etter eit mystisk drap – blir offer for nådelaus menneskejakt.

Om Peter Grimes er skuld i dødsfalla, får me aldri vita. Men, som det kom fint fram i Bergen Nasjonale Operas oppsetjing, dette er ikkje særleg vesentleg heller; det var aldri Brittens intensjon å skriva nokon krimopera. Begge hovudrollene gjorde inntrykk: Bygdedyret var sett saman av heile fire kor, ein besetningsstorleik som gav rom for store dynamiske kontrastar. Og Peter Grimes-rolla, tolka av den engelske tenoren Stuart Skelton, hadde ei truverdig blanding av klossete naivitet og rådlaust sinne. I den avgjerande scena mot slutten av tredje akt, der Grimes innser lagnaden sin og går bort, klarte han med mest kviskrande røyst å fylla rommet.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar, musikkvitar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.