Vinje

Anne Karin
Fonneland

Sunde

Tankane dine

For tankane dine må du liva

som for dine born,

og ikkje dei små or huset driva,

men mala for dei ditt korn.

Du lettare ville på bora fljota,

når dei foro hit og dit;

men den som vil fader-gleda njota,

må kjenna til fader-slit.

(Aasmund Olavsson Vinje, frå Dølen, 6. november 1859. Diktsamling 1864)

Aasmund Olavsson Vinje tenkte kollektivt og framtidsretta. Det ville bety noko for den einskilde og samfunnet kva tankar ein uttrykkjer gjennom språk og handling. Ifølgje Vinje kostar dette noko. Han brukte ordet «fader-slit». Skal ein oppnå glede i framtida, må ein investera noko i notida. Borna lærer både språket, tankane og omsorga frå dei vaksne.

Vinje sitt dikt står i ein læredikttradisjon. Denne tradisjonen kom i bakgrunnen i ei tid då menneska fekk fridom frå verdslege og religiøse autoritetar og kunne stå åleine med fornuft og samvit. Retten til den einskilde har vore eit mantra i lang tid. Forsøk på moralske påminningar har stort sett vore møtte med irritasjon og forakt.

I den viktige romanen Genanse og verdighet frå 1994 viser Dag Solstad korleis gymnaslæraren Elias Rukla følte seg «sliten, utlevd og sterkt skuffet». Elevane verka frigjorde frå «unaturlige og foreldede ritualer». Romanen synleggjorde korleis skulen sitt danningsprosjekt braut saman, og korleis tap av motivasjon spegla tapet av meining i kulturen.

«Natteravner slår alarm» og «Vi har aldri før hatt så sinte ungdommer som vi har nå» er titlar frå Klassekampen fredag 2. mars 2018. Psykiske problem, manglande interesse og depresjonar blant barn og ungdom er aukande. Kapitalkreftene og massekulturen er trendgjevarar, og menneska er varer som opplever seg sjølve som seljelege om ein kan tileigna seg det ytre som skal til. Kroppen, kleda, retorikken og karakterane er målbare resultat i marknadstenkinga.

Vinje sitt dikt kjennest høgst aktuelt i forfattaren sitt jubileumsår og i ei tid då barn kanskje har vorte overlatne til å ta for mange val utan å vera vaksne nok til å ta vala. Det kostar å vera vaksne ansvarlege som tek val for barnet og hjelper dei til utvikling. Det kostar å ha meiningar som har konsekvensar. Det kostar å ta upopulære val som til dømes å hjelpa andre i naud og å gjera aktive val for klima og miljø. Det kostar å vera ansvarleg politikar og å insistera på at ein skal ha eit prinsipprogram som ein må følgja. Det kostar å ta opp verdival og skapa endring av kulturen. Det kostar å henta fram meiningar, og det kostar å «bryta» dei med andre. Ikkje minst vil det merkast om ein skal ta det ein tenkjer på og snakkar om, på alvor.

Anne Karin Fonneland er forfattar.