Økonomi

Leiv Opstad

I det siste har søkjelyset vore retta mot den svake krona. Dette har blitt teke opp også i Dag og Tid av journalist Jon Hustad (Nr. 24, 2023). I drøftinga i media har ein påpeika at renta er låg, mindre vektlegging på olje og gass, og at risikoen for å investere i Noreg har blitt større.

I denne artikkelen skal eg konsentrere meg om andre moment knytte til kronekursen. I 2002 innførte Noreg eit inflasjonsmål på 2,5 prosent, som seinare blei senka til 2,0 prosent. Tidlegare har strategien vore å ha ein fast stabil kronekurs.

Så lenge ein held fast på frie kapitalrørsler, mistar ein styringa av renta ved fast kronekurs. Noregs Bank måtte då i gode tider halde renta låg for å unngå at krona blei styrkt, og i dårlege tider heve renta for å gjere krona attraktiv for finansielle investorar. Dette gav uheldige utslag.

Ved omlegging til inflasjonsmål oppnår ein meir kontroll over rentenivået samstundes som dette skulle sikre ein forsvarleg økonomisk politikk og stabil økonomisk utvikling. Med over 20 års erfaring med inflasjonsmål er spørsmålet korleis dette har fungert.

Kronekurs og inflasjonsmål

Noreg har ein svært open økonomi med stor handel med utlandet. Det inneber at mykje av det vi produserer, blir selt til utlandet, og at ein stor del av forbruket vårt er framstilt i andre land. Ei endring i kronekursen slår inn på importprisane, og det gjev betydeleg utslag på konsumprisindeksen.

Dette betyr at norske styresmakter er avhengige av små variasjonar i krona for å sikre inflasjonsmålet. Men vi har hatt fleire periodar med store fluktuasjonar i kroneverdi. I 2003–2004 var euroen verd 7,50 kroner, og i 2009 over 10 kroner (under finanskrisa), for deretter å falle tilbake til rundt 7,50 kroner. På slutten av 2013 auka verdien på euro til over 8 kroner, og han var nær 10 kroner i byrjinga av 2016.

Ei mogleg forklaring på dette var svakare oljepris. Svekkinga av krona har tidlegare vore kortvarig. Dette skjedde ikkje i samband med koronaen og nedstenginga av økonomien. Krona svekte seg ytterlegare etter at samfunnet opna igjen, trass i at det også var ein markert auke i oljeprisen.

Frå mai 2020 til juni 2023 har europrisen stige frå omtrent 10 kroner til nærmare 12 kroner (det vil seie fall i kroneverdien på rundt 20 prosent i forhold til euro). Etterdønningar av korona, auka energiprisar og transportkostnader med meir har bidratt til tiltakande inflasjon i mange land. For Noreg har inflasjonseffekten i tillegg blitt påverka av ein svak nasjonal valuta.

Ifølgje Statistisk sentralbyrå var inflasjonen i fjor på 5,8 prosent, og ein ventar at han er på 6,4 prosent i år. Dette er langt over inflasjonsmålet og skapar vanskar i utforminga av den økonomiske politikken.

Formålet med å innføre inflasjonsmål var å sikre stabilitet og gode rammevilkår for økonomien. Dette blir no utfordra.

Inflasjonsmålet

Kva kan så styresmaktene gjere? Aktiv bruk av renta for å sikre kronekursen kan lett føre til dei same utfordringane som vi hadde under fast-krone regimet, sidan rentenivået er viktig ut frå mange omsyn. Eit anna viktig tiltak for å hindre inflasjon er utforminga av lønnsoppgjeret. Dersom alle skal ha kompensasjon for auka prisar, vil kostnadene stige tilsvarande, noko som resulterer i ny inflasjon, det vil seie lønn–pris-spiral.

I Noreg har ein frontfagsmodellen, der ein forhandlar først om lønnsnivået i konkurranseutsett sektor. Dette er retningsgjevande for tillegga elles i samfunnet inklusiv offentleg sektor. Med den høge inflasjonen vi har no, er søkjelyset retta mot lønnsoppgjeret.

Ifølgje SSB var tillegget på 4,4 prosent i 2022, og prognosen er 5 prosent i 2023. Lønnsmottakarane må altså førebu seg på redusert kjøpekraft andre året på rad.

Sidan dette er gjennomsnittstal, så slår denne effekten ulikt ut for den einskilde. Å gje dei mindre godtgjering enn prisauken bidrar til å dempe inflasjonspresset. Dette var tidlegare finansminister Per Kleppe oppteken av på 1980-talet, men det var kombinert med Kleppe-pakkane, som gav skattelette slik at kjøpekrafta til den vanlege arbeidstakaren blei halden oppe.

Finst det ei løysing?

Inflasjon i seg sjølv treng ikkje vere eit problem. Det er jo berre ein måte å fastsetje verdien på pengesetelen på. Problemet er at høg inflasjon verkar inn på andre viktige mål i økonomien (handelsbalansen og konkurranseevna, uheldige fordelingseffektar, vanskelegare å planleggje, ein får mindre kunnskap om kva som er rett og faktisk verdi på eit produkt, med meir).

Utfordringa i dag er at tiltaka for å sikre inflasjonsmålet fører til mange uheldige utslag. Hushalda må ta ein stor del av rekninga, og mange slit med å få økonomien til å gå rundt. Dei får ein mindre del av verdiskapinga i samfunnet.

Trass i dette er vi ikkje i nærleiken av å nå inflasjonsmålet på 2 prosent. Eit av hovudproblema er variasjonen i kroneverdien. I ein global økonomi med den frie kapitalrørsla og store daglege transaksjonar, opplever vi store laupande endringar i valutakursar og aksjeverdiar.

Norsk krone er sårbar. Det er ikkje noko enkelt svar på korleis ein kan få valutaen vår meir stabil under det noverande systemet.

Ein mogleg strategi kan vere å inngå samarbeid med Den europeiske sentralbanken om å stabilisere den norske krona mot euro. Dette har Danmark gjort for valutaen sin, men til forskjell frå Noreg er Danmark medlem av EU. Ein slik modell har klare svake punkt. Ein mistar til dømes mykje av den nasjonale styringa i utforminga av den økonomiske politikken.

Ei anna løysing kan vere å lempe på inflasjonsmålet og ta høgde for større svingingar i inflasjonen. Det er ikkje lett å finne eit godt svar på utfordringane, men med den situasjonen vi har kome opp i, er det all grunn til å reise spørsmålet om noverande regime med eit inflasjonsmål på 2 prosent er ein levedyktig modell.

Leiv Opstad er dosent ved Handelshøgskulen NTNU.