Utdanning

Kåre Heggen

«Pisa-sjokket» blir kopla til norske 15-åringars resultat på Pisa-undersøkingane (2003 og 2006) – der Noreg i 2006 skåra dårlegast av dei nordiske landa, jf. Frida Gullestads artikkel i Klassekampen 25. mai. Undersøkinga måler 15-åringane sin kompetanse i lesing, matematikk og naturfag. Resultata var ein viktig grunn til at «Kunnskapsløftet» som skulereform vart iverksett med kunnskapsminister Kristin Clemet som viktig entreprenør, i 2006. Reforma vart følgd opp vidare både av Stoltenberg-regjeringane og av Solberg-regjeringane frå 2013. Vart «sjokket» reparert gjennom denne reforma?

Solberg lovde i 2013 at resultata skulle betrast dersom dei kom til makta.

Siste Pisa-undersøking vart gjennomført i 2018. Noreg ligg 12–15 år etter sjokket på same låge nivå. Og ikkje berre det, 7,9 prosent av dei norske 15-åringane er unntatt Pisa-testen, over godtatt grense på 5 prosent, tre gonger så mange som i 2003. Resultata i 2018 er derfor enda lågare enn i 2003 og 2006. Politikarar i regjering snakkar lite om det.

Eg tek ikkje stilling til om Pisa-undersøkinga faktisk er eit godt mål på kunnskapsnivået blant norske elevar, men vil trekke fram nokre andre mål som kan ha ein samanheng med ei slik, for mange kanskje uventa, utvikling. Det gjeld særleg norske elevars motivasjon, stressnivå og psykiske helse. Ulike undersøkingar viser her ei utvikling som vekker uro.

«Elevundersøkelsen» er gjennomført på landsbasis gjennom mange år med relativt god svarprosent blant elevar frå 5. klasse i grunnskulen og opp til vg3. Resultata er presenterte i Utdanning nr. 6/7 i år (Waksvik m.fl.). Hovudfunnet er at elevane sin motivasjon for skulearbeidet er klart fallande frå 2011 til 2019, på alle trinn – og at motivasjonen er svakast på dei høgste trinna. For 5. klasse fell motivasjonen frå 4,4 til 3,9 på ein skala frå 1–5 frå 2011 til 2019. Utviklinga for dei andre trinna går i same retning.

Institutt for helse, miljø og likeverd (HEMIL) i Bergen undersøker stressnivået blant elevane som del av ei WHO-undersøking i fleire land (Hevas). På spørsmålet, «Hvor stresset blir du av skolearbeidet (både arbeidet du skal gjøre på skolen og lekser)?», blei det registrert ein sterk auke i svara «ganske mye» eller «svært mye» i perioden 1993 til 2018, særleg frå rundt 2000, for vg1 frå 37 til 67 prosent, omtrent lik auke for 10. klasse, frå 16 til 48 prosent for 8. klasse og frå 12 til 22 prosent for 6. klasse. Stadig fleire elevar melder om ein stressande skulekvardag.

«Ungdomsundersøkelsen», gjennomført årleg av NOVA/OsloMet viser sjølvrapporterte psykiske helseplager hos elevar i grunnskule og vidaregåande. For gutane er utviklinga relativt stabil over tid, men med ein liten auke på vidaregåande nivå frå 2015 til 2019. Men blant jentene viser undersøkinga ein auke frå 16 til 22 prosent frå 2011 til 2019 på spørsmålet om psykiske plager dei siste sju dagane (Bakken 2020). Det korresponderer med FHI-studien (2018) basert på Norsk pasientregister som viser ein auke blant jenter 15–17 år med diagnose depresjon i tidsrommet 2010–2013, frå 1,5 til 2,5 prosent.

Hovudinntrykket frå ulike studiar er at norske barn og unge er tilfreds med livet sitt og har godt forhold til familie og vener. Dei data som er presenterte er likevel eit varsel om ei uheldig utvikling, sjølv om sjølvrapporterte data må vurderast kritisk.

Minkande motivasjon og aukande stressnivå knytt til skulearbeid kan påverke læringa og kunnskapstileigninga negativt for dei dette gjeld. Men kva kan så forklare endring i motivasjon, stressnivå og psykisk helse blant elevar? Mange ulike faktorar i «den nye barndommen» kan konkurrere med skulen når det gjeld interesser og motivasjon. Dataspel, gaming, underhaldning via skjermbruk, bruk av sosiale medium, kan spele inn, kanskje også kvalitet på undervisninga med mange ukvalifiserte lærarar i skulen.

Men også rådande skulepolitikk kan påverke motivasjon for skuleinnsats og stressnivå. Mål- og resultatstyring har fått stadig auka betyding i skulekvardagen dei siste to tiåra. Det har medført stadig fleire testar og prøver, ved mange skular vekeplanar med hyppig vurdering av om eleven har nådd bestemte kunnskapsmål. For elevar som jamt klarer å oppfylle måla, kan eit slikt regime kanskje verke stimulerande for læring. Men regimet kan ha andre sider. På alle nivå kan den hyppige testinga bidra til å auke stresset. For elevar jamt som har vanskar med å oppfylle måla, kan det medføre hyppige nederlag.

Sentrale meistringsteoriar legg vekt på at det som bidrar til meistring, er støtte på det eleven klarer – ikkje å bli stadig mint på det ein ikkje klarer. Å stadig få melding om at ein ikkje er «god nok», kan påverke nettopp motivasjon og stressnivå. Å skaffe meir forskingsbasert kunnskap om mulige samanhengar er viktig. Kva er dei viktige faktorane bak auka stress og minkande motivasjon blant elevar? Og korleis påverkar motivasjon og stress læring og kompetanseutvikling?

Kåre Heggen er professor emeritus, Høgskulen i Volda.